Cảm xúc và tình cảm biểu hiện sự phản ứng của con người với thế giới. Rất nhiều bệnh lý (cả bệnh tâm thần và thể chất) làm cho cảm xúc của con người thay đổi.

Xúc cảm có cường độ tương đối cao, rõ ràng và có đối tượng cụ thể (về một cái gì đó), được biểu hiện qua nét mặt, điệu bộ như sự vui mừng, buồn, giận... và luôn đi kèm với những biến đổi về sinh lý như thay đổi nội tiết, nhịp tim, nhịp thở... Tình cảm phản ánh thái độ của cá nhân, nó là sự khái quát những cảm xúc nhưng nó bền vững hơn và ổn định hơn. Các triệu chứng rối loạn cảm xúc thường gặp bao gồm:

Giảm và mất cảm xúc

Giảm khí sắc: Nét mặt buồn rầu, ủ rũ, đau khổ.

Vô cảm: Bàng quan, không biểu hiện cảm xúc qua nét mặt, hoàn toàn thờ ơ dửng dưng với xung quanh và ngay cả bản thân mình.

Tăng và dao động cảm xúc

Tăng khí sắc: Nét mặt vui vẻ, người bệnh thấy vui sướng cùng với sự say mê mãnh liệt, thấy sức khỏe dẻo dai, cường tráng, cuộc sống dễ chịu thoải mái.

Khoái cảm: Vui vẻ, vô tư lự một cách vô nghĩa, có kết hợp với những yếu tố kích thích vận động, đùa tếu. Khoái cảm có thể có ở người lành mạnh về tâm thần khi uống một chút rượu, thuốc kích thích, hoặc nhiễm độc mạn tính (ví dụ nhiễm độc lao). Nó cũng có thể là dấu hiệu của một bệnh trầm trọng như u não vùng trán, giang mai não, tổn thương mạch máu não...

Cảm xúc say đắm - ngẩn ngơ: Là trạng thái tăng cảm xúc cao độ, xuất hiện đột ngột và có tính chất nhất thời trước một kích thích, một hoàn cảnh nào đó. Người bệnh ở tư thế say đắm, không nói, không cử động, mồm há hốc, nhìn về xa xăm...

Cảm xúc không ổn định: Người bệnh dễ chuyển từ cảm xúc này sang cảm xúc khác trái ngược nhau, cười đấy nhưng lại khóc đấy, vừa lạc quan đã lại bi quan... Sự biến đổi khí sắc như vậy có thể xảy ra với một lý do bên ngoài không đáng kể. Cảm xúc không ổn định thường gặp trong những trạng thái suy nhược, có thể gặp trong tổn thương thực thể não, bệnh mạch máu não (xơ vữa động mạch, cao huyết áp).

Các cảm xúc dị thường

Cảm xúc hai chiều: Người bệnh xuất hiện hai loại cảm xúc trái ngược nhau trước một đối tượng như: vừa yêu vừa ghét, vừa thích vừa không thích.

Cảm xúc trái ngược: Cảm xúc không thích hợp hay hoàn toàn trái ngược với sự kiện, hoàn cảnh xảy ra. Ví dụ trong đám tang, mọi người đang buồn thì bệnh nhân lại vui cười hớn hở.

Hội chứng trầm cảm

Cảm xúc bị ức chế: Khí sắc giảm, buồn rầu, ủ rũ, u sầu trong nội tâm..., nhìn cảnh vật xung quanh thấy ảm đạm, bi quan.

Tư duy bị ức chế: Suy nghĩ chậm chạp, liên tưởng khó khăn, có ý nghĩ tự cho mình là hèn kém. Có thể có hoang tưởng bị tội hoặc tự buộc tội và đưa đến ý tưởng, hành vi tự sát.

Vận động bị ức chế: Người bệnh ăn uống kém, ít nói, ít hoạt động, thường nằm hoặc ngồi lâu một tư thế, đầu cúi gập, vai thõng...

Trạng thái trầm cảm thường nặng hơn vào buổi sáng, đặc biệt là sau khi ngủ dậy. Ngoài các triệu chứng trên, người bệnh còn có những triệu chứng thần kinh thực vật như: da mặt xám, kém căng, mắt lờ đờ; nhịp tim, huyết áp dao động; lưỡi khô, bựa trắng hay nâu; mệt mỏi, giảm ham muốn tình dục... Hội chứng trầm cảm có thể gặp trong rối loạn khí sắc chu kỳ, rối loạn cảm xúc lưỡng cực, bệnh tâm thần phân liệt, các rối loạn stress...

Trong thực tế, chúng ta thường gặp trầm cảm không điển hình như trầm cảm thực vật: các rối loạn thực vật nổi bật lên hàng đầu đôi khi làm át cả triệu chứng nền là các rối loạn khí sắc, rối loạn cảm xúc. Các rối loạn xuất hiện đa dạng, thường gặp là cơn vã mồ hôi, cơn đánh trống ngực, cơn đau vùng trước tim, các cơn đau không xác định vị trí, cơn nôn mửa, cơn mạch nhanh, khô miệng, táo bón...

Hội chứng hưng cảm

Bệnh nhân biểu hiện sự hứng phấn toàn bộ hoạt động tâm thần như:

Cảm xúc hưng phấn: Khí sắc tăng vui vẻ, khoan khoái dễ chịu, nhìn cảnh vật thấy tươi sáng, cuộc sống đầy lạc quan.

Tư duy hưng phấn: Liên tưởng nhanh, tư duy phi tán, tự đánh giá khả năng cao, có nhiều chương trình, nhiều sáng kiến, có thể hoang tưởng tự cao.

Vận động hưng phấn: Người bệnh rất tích cực hoạt động, làm mọi công việc không biết mệt mỏi, tuy nhiên do khó tập trung chú ý nên công việc thường bỏ dở, kém hiệu quả.

Các triệu chứng khác: Da đỏ (sung huyết), mắt long lanh, nhịp tim nhanh, rối loạn giấc ngủ. Hưng cảm có thể gặp trong rối loạn khí sắc, tâm thần phân liệt...

TS Cao Tiến Đức, Sức Khỏe & Đời Sống