Việt Nam bắt đầu mua thuốc điều trị đặc hiệu HIV/AIDS từ năm 1994. Mỗi năm nhà nước đầu tư khoảng 3 tỷ cho việc mua thuốc, nhưng do giá thuốc quá cao, nên chỉ đủ để mua được một lượng thuốc tối thiểu cho điều trị dự phòng phơi nhiễm HIV và cho khoảng 50 bệnh nhân AIDS trong cả nước. Theo số liệu thống kê thì năm 2003 cả nước có khoảng 300 cán bộ y tế bị phơi nhiễm HIV khi làm nhiệm vụ và trên 2000 lượt bệnh nhân vào điều trị trong các bệnh viện. Còn hàng vạn người nhiễm HIV/AIDS khác có nhu cầu điều trị, nhưng chỉ được điều trị các nhiễm trùng cơ hội hoặc chăm sóc đơn giản tại nhà, tại cộng đồng. Có thể nói, với sự đầu tư và giá thuốc như hiện nay, thì người nhiễm HIV/AIDS ở nước ta không thể có thuốc điều trị đặc hiệu.

            Khó khăn, thách thức đối với công tác điều trị AIDS ở Việt Nam là không có thuốc để điều trị, sự tiếp cận với các dịch vụ y tế của bệnh nhân AIDS còn hạn chế, điều trị AIDS còn ở trình độ thấp, các chính sách về tiếp cận thuốc và sản xuất thuốc chưa hình thành, khả năng chi trả của bệnh nhân AIDS còn rất thấp vì đa phần là người nghèo…

            Theo PGS. TS Nguyễn Đức Hiền-Viện trưởng Viện Y học Lâm sàng các bệnh nhiệt đới thì: “Thuốc điều trị AIDS đã trở thành một vấn đề cấp thiết đối với nước ta. Việc điều trị sẽ làm giảm nồng độ HIV trong cơ thể người mang virus, do đó sẽ làm giảm khả năng truyền bệnh cho người khác, bản thân người nhiễm khi được điều trị cũng sẽ có ý thức hơn trong việc thực hành các hành vi an toàn”.

            Để đối phó với tình trạng trên, ngày càng nhiều quốc gia đã kiến nghị những giải pháp khác thường là “ăn trộm” của các hãng dược phẩm. Tất nhiên, không phải họ ăn trộm thật, mà đó là cách gọi của các công ty Dược phẩm Mỹ đối với các nước đã “làm nhái” sản phẩm của họ. Các nước này đã sử dụng một kẻ hỡ trong Hiệp định về “Quyền sỡ hữu trí tuệ liên quan đến thương mại” được miễn các hạn chế về bằng sáng chế đối với một số loại thuốc cơ bản. Điều khoản 31 của Hiệp định này cho phép “mỗi thành viên có thể vi phạm sự tôn trọng các bằng sáng chế trong những hoàn cảnh khẩn cấp quốc gia hoặc cực kỳ cấp bách để sản xuất các loại thuốc thiết yếu ngay tại chỗ”. Một “mẹo” khác là: nhập khẩu song song, nghĩa là nhập khẩu thuốc từ những nước có giá thấp hơn để chặn đứng tình hình giá cao giả tạo cho ngườI giữ bản quyền gây ra.

            Nhờ những “chiêu” đó mà vấn đề tiếp cận ARV ở một số nước đang phát triển đã được cải thiện đáng kể. Trong đó phải kể đến Braxin, Nam Phi… Tuy nhiên, các nước này đã phải trãi qua những vụ kiện tụng khá gay gắt của các công ty dược phẩm đa quốc gia.

            Chiến lược quốc gia phòng chống AIDS đến 2010 và tầm nhìn 2020 của Việt Nam đặt mục tiêu năm 2007, 70% số bệnh nhân HIV/AIDS sẽ được tiếp cận ARV. Nhưng đây cũng là thời điểm nước ta gia nhập Tổ chức thương mại Thế giới (WTO), phải theo “luật chơi”  bản quyền. Thời gian từ nay đến 2007 không còn nhiều.

            Vậy làm thế nào để có thể mua được các loại thuốc đặc hiệu này với giá rẻ, PGS.TS Trịnh Quân Huấn, Cục trưởng Cục Y tế Dự phòng và phòng chống HIV/AIDS cho biết: 70% bệnh nhân AIDS tương đương với khoảng 150.000 người - được cung cấp ARV là mong muốn của Việt Nam khi tham gia sáng kiến 3x5 (toàn cầu sẽ có 3 triệu người nhiễm HIV được điều trị vào năm 2005). Sáng kiến này do Giám đốc Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đưa ta đầu năm 2003 nhằm tăng đồng lọat người bệnh tiếp cận điều trị bằng ARV ở các nước đang phát triển.

            Cũng như các nước nghèo khác, Việt Nam không có bản quyền thì sẽ không sản xuất được thuốc. Vì thế WHO mới đề xuất sáng kiến 3x5. Mới đây, Quỹ mang tên cựu Tổng thống Mỹ Clinton, Ngân hàng Thế giới, Quỹ Toàn cầu và UNICEF đã vận động, đàm phán với các nhà săn xuất thuốc tập trung vào 4 hãng lớn: 3 của Ấn Độ và 1 của Nam Phi (ARV sản xuất tại các hãng này đã được WHO công nhận về chất lượng và được lưu hành). Nếu đàm phán này thành công thì 120 quốc gia sẽ mua được ARV với giá 142USD/người/năm, thay vì 2000/USD/người/năm như ở Việt Nam hiện nay. Dự kiến đến giữa năm 2004 mục tiêu đàm phán này sẽ hoàn thành. Tuy nhiên, 120 nước được hưởng lợi từ chính sách đàm phán này cũng phải đáp ứng một số điều kiện như: Được Quỹ toàn cầu chấp nhận và tài trợ ngân sách cho chương trình phòng, chống HIV/AIDS, được sự ủng hộ của Ngân hàng Thế giới và các tổ chức khác; loại bỏ đấu thầu thuốc ARV; không được bán thuốc đã mua với giá rẻ này cho bất kỳ quốc gia nào ngoài danh sách 120 quốc gia được duyệt. Việt Nam hiện có thuận lợi là đã được Quỹ toàn cầu ủng hộ.

            Còn nhớ, cách đây không lâu Bộ Y tế đã tổ chức một cuộc Hội thảo về “Tiếp cận thuốc điều trị”. Đại diện của UNAIDS, UNICEF, WHO… và nhiều công ty dược đa quốc gia và trong nước đã tới dự. Các tổ chức quốc tế rất ủng hộ Việt Nam trong việc tiếp cận với thuốc điều trị AIDS và họ đã hứa sẽ ủng hộ tiếp cận với ARV: Bộ Y tế sẽ tiếp tục đàm phán với các tổ chức này để chúng ta có thể tham gia sáng kiến một cách đầy đủ nhất. Bộ Y tế cũng đã trình Chính phủ một đề án “Tiếp cận thuốc điều trị”. Bản đề án này đề ra 3 hướng tiếp cận thuốc điều trị là: Đàm phán với các hãng dược phẩm đa quốc gia để họ giảm giá thuốc điều trị; Tự sản xuất thuốc; phát triển các bài thuốc dân tộc điều trị AIDS.

            Có thể nói, nếu được tham gia vào sáng kiến 3x5 này, thì hy vọng của nhiều người nhiễm HIV/AIDS của Việt Nam sẽ có hy vọng được tiếp cận với ARV. Đó không chỉ là tin vui của người nhiễm mà có thể còn là của cả cộng đồng. 

                                                                                    Nguyễn Việt Cường - AIDS và cộng đồng