Thương mại hóa không đi đôi với bảo tồn quan họ

Những tiết mục đúng ra bám sát chất liệu quan họ của đoàn quan họ Bắc Ninh phải nói cũng rất hay, đã đem lại danh tiếng cho Đoàn - nhưng rất tiếc không giúp gì mấy cho việc bảo tồn di sản quan họ.

Nhiều làng, xã, huyện ở Bắc Ninh ngày nay cũng đinh ninh rằng mình vẫn đang giữ vững truyền thống bằng những Câu lạc bộ Quan họ (có nơi gọi là Đội xung kích quan họ), mà hoạt động chính là chạy sô trong và ngoài tỉnh.

Một CLB Quan họ cấp huyện ở Bắc Ninh trong mùa cao điểm từ mùng 3 Tết Bính Tuất cho đến rằm tháng Hai đã diễn khoảng 200 buổi, phục vụ từ khao thọ, đám cưới, hội nghị, tân gia, lễ hội ở các tỉnh bạn cho tới tour du lịch với khách nước ngoài... tổng cộng tiền cát sê cũng được hơn 400 triệu.

Sô diễn có thể bao gồm cả chèo, chầu văn và ca mới (các bài Những cô gái quan họ, Làng quan họ quê tôi, Về quê…), với 2-4 nhạc công. Biên chế chỉ hơn 10 người, nhưng CLB huyện thu hút tới hơn 100 cộng tác viên.

Và vào dịp hè, CLB chứ không phải các cụ nghệ nhân mới là nơi dạy hát quan họ cho các cháu học sinh... Cứ thế, dân trong vùng vô tình hay hữu ý đều bị cuốn theo vòng quay kinh doanh quan họ.

Gần đây, dân làng Lim vẫn tổ chức canh hát tại gia mỗi khi có đám khao. Cũng đủ cả, hai liền anh, hai liền chị, cũng hát đối đáp - nhưng là giữa các (cựu) diễn viên chuyên nghiệp của đoàn quan họ, hay các diễn viên nghiệp dư thuộc đội văn nghệ xã.

Nhìn thẳng vào sự thật, đây chỉ còn là những canh hát… giả, “liền anh” “liền chị” làm bộ đối đáp vài bài lấy lệ. Diễn viên cầm mic hát trên thềm nhà. Trong tiếng nhạc inh tai, dưới sân khách khứa mặc sức nói chuyện, khác nào cuộc liên hoan mời ca sĩ đến góp vui.

Và tất nhiên, lối hành xử của người quan họ như têm trầu, mời rượu… cũng chỉ dừng lại ở mức diễn, cho xôm trò. Tìm đâu cho thấy phong tục kết nghĩa đời này qua đời khác giữa hai làng quan họ!

Hình như, chúng ta xem quan họ nhiều hơn lắng nghe. Trên ti vi hay đĩa hình, quan họ được dàn dựng thành những hoạt cảnh trong đó nam thanh nữ tú hóa trang kỹ lưỡng, diễn xuất tình tứ trong tiếng đàn hát réo rắt... Những diễn viên quan họ nổi tiếng nhất đều ưa nhìn và đều là nữ cả!

Trong trường VHNT tỉnh, so với nữ, các nam sinh học hát quan họ chưa bao giờ vượt quá tỷ lệ 1/3. Thêm một trở ngại mà những nhà nghiên cứu gặp phải khi dựng lại canh quan họ ở làng là khó tìm nổi bạn hát cho các cụ bà.

Trong sinh hoạt quan họ cổ truyền, nam giới mới là người giữ vai trò chủ động- từ việc kết bạn cho đến bẻ làn nắn điệu...

Nay tìm được một liền anh nắm được kỹ thuật nảy hạt của quan họ cổ từ tuổi trung niên trở ra ở Bắc Ninh là cực khó. Thực tế cho thấy, các bé gái chịu khó học hát quan họ hơn, trước mắt để tham gia các hội diễn thiếu nhi. Và khả năng làm ngôi sao quan họ của các em khả thi hơn nhiều so với việc trở thành liền chị.

Người viết từng chứng kiến cảnh đoàn quan họ Bắc Ninh đến mừng thọ cụ Nguyễn Thị Khướu ở Ngang Nội. Vây quanh lão nghệ nhân tuổi trăm có lẻ, 7-8 cô diễn viên tóc râu ngô, dẫn đầu là NSƯT Thúy Cải, đồng thanh hát quan họ- cũng chia bè hát đuổi như bất cứ tốp ca “công đoàn” nào.

Tình cảnh của quan họ cũng từa tựa như vậy, cái nguyên gốc còn một chút nhưng không lên tiếng được. Có một lực lượng hùng hậu những tưởng kế tục thì lại ra sức làm cho quan họ biến dạng đi mãi…

Quan họ đang đứng trước bờ vực thất truyền. Khi việc sân khấu hóa, chuyên nghiệp hóa và thương mại hóa nó đã không đồng nghĩa với bảo tồn vốn nghệ thuật cổ truyền. Khi văn hóa quan họ đã mai một và môi trường tồn tại và phát triển của quan họ dần trôi vào quá khứ…

Bên cạnh những biến đổi khách quan của đời sống, những tác động chủ quan của các “nhà cải biên” đã vĩnh viễn làm thay đổi hình hài và tinh thần quan họ. Việc quan họ cổ truyền bị thay thế hoàn toàn bởi quan họ hiện đại có lẽ chỉ còn là vấn đề thời gian.

Theo Tiền Phong

>> Di sản Quan họ, còn gì để mất?
>> Hội Lim, hi vọng mãi còn quan họ...
>> Quan họ là kết tinh sinh hoạt dân ca VN
>> Lập hồ sơ đề nghị công nhận quan họ là di sản thế giới