Sông ngòi thì bị bồi lấp, có nơi đến 1,3 m. Các trạm bơm cũ kỹ, đa số xây dựng từ những năm 60-70 của thế kỷ trước. Cá biệt, có công trình như cống Liên Mạc (Hà Nội), cống Liễn Sơn (Vĩnh Phúc) vận hành từ thời Pháp. Đây là lý do khiến vựa lúa lớn thứ hai của cả nước liên tục chịu cảnh hết hạn lại ngập.

Đợt khô hạn vừa qua tại miền Bắc là minh chứng rõ nhất cho sự xuống cấp, lạc hậu của hệ thống thủy lợi vùng đồng bằng sông Hồng. Khi mực nước sông Hồng tại Hà Nội xuống dưới 1,6 m thì nhiều sông nhỏ đã biến thành mặt ruộng, dòng chảy gần như không tồn tại. Đơn cử, sau 20-30 năm chưa được nạo vét, sông Sắt, sông Châu Giang (chạy qua 2 tỉnh Hà Nam, Nam Định) bị bồi lắng với độ dày từ 0,8 đến 1,3 m. Mùa cạn, các sông này không thể tích trữ được nước phục vụ tưới tiêu. Ngược lại, chỉ một trận mưa vừa thì cả một diện tích lớn đã bị ngập úng.

Sông Lô, Đà không bị bồi lắng, nhưng lại bị ảnh hưởng của việc khai thác cát, cộng với sự thay đổi dòng khiến vào mùa khô nước hạ thấp quá mức, các trạm bơm không thể hoạt động. Ông Nguyễn Văn Lợi, Phó phòng kỹ thuật - kế hoạch, Công ty khai thác công trình thủy lợi tỉnh Phú Thọ, đưa ra ví dụ trạm Thanh Minh lấy nước tưới tiêu phục vụ thị xã Phú Thọ 3 năm nay phải khóc ròng. Mùa cạn, trước cửa trạm xuất hiện cả bãi cát dài tới gần km.

Kênh Thanh Thủy vào mùa cạn biến thành ruộng. Ảnh: N.T.

Không chỉ sông bồi lắng, các trạm bơm nước hiện rất rệu rã. Đơn cử Công ty khai thác công trình thủy lợi Bắc Nam Hà có 8 trạm bơm lớn đặt dọc sông Hồng và Đà thì trừ 2 trạm mới xây, trạm Như Trác mới nâng cấp, 5 trạm còn lại đều được lắp đặt từ những năm 60-70 của thế kỷ trước. Các máy bơm do Liên Xô cũ và một số nước Đông Âu chế tạo, nay đã hết hạn sử dụng. "Các bảng điện, tủ điều khiển, động cơ của máy đều lão hóa. Trục bơm nước lạc hậu đến nỗi chẳng tìm ra thiết bị thay thế, buộc chúng tôi phải hàn vá chắp nối trục cũ rất thủ công", Giám đốc Ngô Văn Toán phản ánh.

Với sự cũ kỹ của các trạm bơm, cộng với sự bồi lắng của 125 km sông trục dẫn nước do công ty quản lý, ông Toán đánh giá hệ thống này chỉ tận dụng 60% nguồn nước thủy triều và nước xả từ hồ Hòa Bình, còn lại đành để trôi ra biển. "Chúng tôi biết như thế là lãng phí, nhất là khi đồng ruộng đang khát nước, nhưng biết làm sao được. Cứ đà nước kiệt, máy cũ, càng hoạt động càng tiêu tốn điện năng, càng hư hỏng thì chỉ vài năm nữa, 5 trạm với 29 máy bơm công suất 11-32 nghìn m3 của chúng tôi sẽ quỵ hết", ông Toán lo lắng.

Thực tế, hằng năm các công trình thủy lợi đều được trung ương và địa phương đầu tư nâng cấp. Nhưng theo đánh giá của ông Toán thì mức đầu tư như hiện nay là quá thấp, chỉ đủ sửa chữa hỏng hóc nhỏ. Đơn cử với 8 trạm bơm lớn, 3 trạm vừa, theo định mức kinh tế kỹ thuật thì hằng năm công ty cần được đầu tư 4-5 tỷ đồng để bảo dưỡng, nhưng hiện mới được cấp 2,5 tỷ đồng.

Để cứu 1,7 triệu ha đất (trong đó có 0,8 triệu ha canh tác) của 12 tỉnh đồng bằng sông Hồng khỏi tình trạng hạn hán, ngập lụt liên miên, cuối tháng 2, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn đã trình Chính phủ đề án đầu tư nâng cấp hệ thống thủy lợi khu vực này. Bộ đề nghị Chính phủ đầu tư 5.900 tỷ đồng để nạo vét hệ thống sông trục, thay máy mới cho các trạm bơm, kiên cố hóa hệ thống kênh tưới...

Như Trang