Tại các thành phố lớn, có tới trên 10% học sinh tiểu học và người trưởng thành ở độ tuổi 30-60 bị dư cân-béo phì. Vì dư cân béo phì liên quan đến nhiều tình trạng bệnh lý quan trọng nên người ta thường coi tỷ lệ béo phì là chóp của tảng băng các bệnh mạn tính không lây như bệnh tiểu đường type 2 (khoảng 90% các trường hợp tiểu đường type 2 ở phụ nữ là do béo phì) và một số bệnh về tim mạch sẽ nổi lên sau 1 thế hệ…

Hãy đo thể trọng để biết chính xác mình có thừa cân?

Một cách đơn giản, dư cân là tình trạng cân nặng vượt quá cân nặng “nên có” so với chiều cao còn béo phì là lượng mỡ tăng không bình thường một cách cục bộ hay toàn thể. Để đánh giá mức độ dư cân - béo phì, bạn có thể dễ dàng tính chỉ số khối cơ thể BMI (Body Mass Index). BMI được Tổ chức Y tế Thế giới khuyến cáo dùng để xác định tình trạng dư cân-béo phì và khả mắc bệnh như tiểu đường, tim mạch, ung thư… nhiều hay ít. Bạn có thể tính BMI của chính mình nhờ công thức đơn giản sau đây:

Cân nặng (kg)
BMI = -------------------------------------
Chiều cao (m) x Chiều cao (m)

60(kg)
Ví dụ: cân nặng 60kg và cao 1,56m, thì BMI = ------------------------ =24,6
1,56(m)x1,56(m)

Nếu BMI của bạn bằng hoặc lớn hơn 23, thì bạn đã bị dư cân và nguy cơ mắc bệnh tăng hơn so với người có BMI bình thường. Nếu bạn có BMI từ 25 trở lên thì bạn đã được xem là béo phì và nguy cơ mắc các bệnh như đái tháo đường típ 2, cao huyết áp, bệnh tim, rối loạn lipid máu… cũng tăng cao hơn.

Tháng 2/2000, cơ quan khu vực Thái Bình Dương của Tổ chức Y tế Thế giới đã đưa ra khuyến nghị về chỉ tiêu phân loại béo phì cho cộng đồng các nước châu Á như sau:

Ngoài ra, số đo vòng thắt lưng - thường không liên quan đến chiều cao - có liên quan chặt chẽ với chỉ số BMI cũng có giá trị để đánh giá sự phân bố của mỡ. Bạn có thể sử dụng số đo này như một chỉ tiêu đơn giản để đánh giá khối mỡ bụng và mỡ toàn bộ cơ thể. Hiện chưa có “ngưỡng” qui ước đối với vòng thắt lưng (vòng eo) nhưng người ta thấy các nguy cơ tăng lên khi vòng eo trên 80cm đối với nữ, trên 90cm đối với nam.

Tuy nhiên, để có thể giảm cân hiệu quả và an toàn là một điều không phải dễ. Theo Giáo sư Philipp James (Chủ tịch Lực lượng đặc nhiệm chống béo phì Quốc tế – Tổ chức Y tế Thế giới) và bác sĩ Nicholas Finer (thành viên của Lực lượng đặc nhiệm chống béo phì quốc tế), có một số nguyên nhân gây trở ngại hoặc thậm chí gây thất bại đối với người muốn giảm cân như sau:

Thiếu hiểu biết về béo phì

Là vấn đề rất phổ biến, có đến 90% trường hợp béo phì muốn giảm cân nhưng lại thiếu hiểu biết cơ bản về nguyên nhân và những hậu quả của béo phì. Để dễ hiểu người ta nói béo phì là do mất cân bằng giữa năng lượng ăn vào (nhiều) và năng lượng tiêu hao (ít). Thế nhưng nguyên nhân dẫn đến sự mất cân bằng này có nhiều yếu tố can dự vào như: chế độ ăn hằng ngày, các hoạt động thể lực (liên quan với nghề nghiệp), các thói quen cá nhân (ăn vặt, ăn đêm, ít vận động) và khả năng tự kiểm soát bản thân. Để giảm cân cần phải phối hợp nhiều biện pháp, tuân thủ đúng mức và đều đặn các biện pháp gồm điều chỉnh chế độ ăn, tăng cường vận động, thay đổi lối sống và dùng thuốc theo đúng hướng dẫn của thầy thuốc khi cần. Cần phải khẳng định rằng nếu áp dụng kết hợp nhiều biện pháp sẽ giảm cân hữu hiệu hơn nhiều so với chỉ dùng đơn lẻ một biện pháp.

Thiếu sự hỗ trợ của giới chuyên môn

Ngay cả ở những quốc gia có nền y học tiên tiến như Mỹ, Anh, Pháp… vẫn xảy ra hạn chế này. Chúng ta đều biết đối với người béo phì, ăn kiêng và tăng cường vận động vốn là hai việc rất khó thực hiện (vì vậy mới bị béo phì). Với các khuyến cáo thiếu cụ thể về chế độ ăn dễ hướng người béo phì chọn cách ăn thiếu khoa học như: nhịn ăn (sáng, trưa hoặc tối), không ăn mỡ nhưng ăn nhiều dầu, quan niệm rằng ăn bữa chính mới mập còn ăn vặt thì không sao, ăn kiêng khem thái quá… Ngoài ra tăng cường vận động dễ bị hiểu là phải đi bơi, chạy bộ, đánh cầu lông, đến các trung tâm thể thao hoặc thẩm mỹ để tập trên các máy móc hiện đại…. Trong khi có thể hướng dẫn cho người dư cân - béo phì thực hiện những hoạt động thể lực đơn giản và phù hợp (theo tuổi, nghề nghiệp, hoàn cảnh kinh tế,…) như đi bộ ít nhất 30 phút mỗi ngày, giữ lối sống năng động như tranh thủ đi bộ ở cự ly gần, tránh đi thang máy trong siêu thị, tập thể dục hàng ngày vào buổi sáng…

Người béo phì mong mỏi kết quả giảm cân phi thực tế

Đây là một vấn đề rất thường gặp. Chẳng hạn như một người béo phì cân nặng 70kg mong muốn giảm 20kg trong vòng một vài tháng. Hơn thế nữa, họ lại không thích vận động hoặc thay đổi lối sống. Hoặc một phụ nữ béo phì ở tuổi 45 thích có được dáng thon thả của cô gái 25 tuổi.

Mục đích của giảm cân chính là giảm khả năng mắc các bệnh liên quan và giảm tỷ lệ tử vong do các bệnh này gây ra. Điều quan trọng giúp giảm cân thành công chính là đặt ra mục tiêu thực tế và có thể đạt được. Giảm cân vừa phải trong khoảng 5 – 10% cân nặng hiện tại theo khuyến cáo của Tổ chức Y tế Thế giới (nghĩa là giảm được từ 3-6 kg đối với người dư cân - béo phì có cân nặng 60kg) đã giảm được 44% nguy cơ mắc bệnh tiểu đường và 20% nguy cơ tử vong do các bệnh liên quan. Ngoài ra, giảm cân vừa phải còn giúp bình ổn đường huyết, cải thiện tình trạng rối loạn mỡ máu, giảm đau khớp, cải thiện huyết áp…

Hiểu biết những điều cơ bản về giảm cân có thể giúp bạn có bước khởi đầu tốt, duy trì bền vững cân nặng ở mức hợp lý, giảm nguy cơ mắc bệnh và tăng chất lượng cuộc sống.

Thiếu sự động viên và bỏ cuộc

Rõ ràng để giảm cân đòi hỏi phải có một lòng quyết tâm rất cao để vượt qua sự cám dỗ (như thức ăn ngon, các bữa tiệc vui hấp dẫn…) và sự nản lòng (khi chưa giảm cân, cảm giác bị ràng buộc, không có thiết bị luyện tập…). Cần có sự theo dõi thường xuyên của thầy thuốc nhằm tìm hiểu những trở ngại để tư vấn kịp thời giúp người béo phì khắc phục, đặt mục tiêu tiếp theo và đưa ra cách thực hiện thích hợp, động viên người béo phì tự kiểm soát chế độ ăn và chương trình vận động của mình. Đặt mục tiêu có thể đạt được trong một thời gian cụ thể là cách tạo niềm tin cho người béo phì.

Thuốc không phải là thần dược

Theo Tổ chức Y tế Thế giới, chỉ sử dụng thuốc giảm cân khi các nỗ lực điều chỉnh chế độ ăn và tăng vận động không đạt kết quả và việc dùng thuốc cần tuân theo chỉ định, hướng dẫn của thầy thuốc.

Phần lớn người muốn giảm cân thường sai lầm khi cho rằng chỉ với một vài viên thuốc là có thể làm cân nặng giảm đi nhanh chóng. Khi được chỉ định điều trị bằng thuốc giảm cân, bạn đừng quên sử dụng thuốc đúng liều và đủ thời gian mới có kết quả. Tuy hiện nay trên thị trường đang lưu hành một số loại thuốc giảm cân khác nhau nhưng thực tế mới chỉ có hai loại thuốc được Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), Cục Thực - Dược phẩm Hoa kỳ (US-FDA), Cơ quan Lượng giá thuốc châu Âu (EMEA) công nhận dùng để điều trị béo phì dài hạn là sibutramine và orlistat.

Như trên đã nêu, nguyên nhân của béo phì là do mất cân bằng về năng lượng (ăn vào nhiều và tiêu hao ít) và điều này chịu sự điều hòa của hệ thần kinh trung ương và nội tiết. Não bộ có 2 trung khu liên quan đến cảm giác no và cảm giác đói. Sự kích thích của trung khu đói sẽ làm cho người ta lúc nào cũng cảm thấy đói và thèm ăn, trong khi trung khu no có vai trò ức chế trung khu đói nhờ chất serotonine giúp ăn ít đi. Dựa vào cơ chế này Sibutramine (tên biệt dược là Reductil ) thông qua cơ chế làm mau no và tăng mức tiêu hao năng lượng. Sibutramine giúp người thừa cân béo phì tự kiềm chế được cảm giác thèm ăn của mình, do vậy thích hợp với người lúc nào cũng đói và thèm ăn. Ngoài ra, sibutramine còn có khả năng tác động lên các mô mỡ làm tăng phân hủy mỡ và do đó làm tăng mức tiêu hao năng lượng.

Dù thuốc có thể hỗ trợ tốt cho tiến trình giảm cân song thuốc chỉ có hiệu quả cao khi người thừa cân - béo phì có quyết tâm thay đổi chế độ ăn, lối sống (từ bỏ dần thói quen hút thuốc, uống rượu, ăn uống vô chừng, ít vận động). Chương trình tư vấn toàn diện là rất cần thiết đối với người thừa cân béo phì bao gồm cả chế độ ăn, vận động, thay đổi lối sống và điều trị nội khoa khi cần.

TS Lê Bạch Mai
(Trưởng khoa Dinh dưỡng cộng đồng
Viện Dinh dưỡng Quốc gia)