Người cao tuổi thường mắc các bệnh mạn tính (như bệnh tim mạch) đòi hỏi sử dụng thuốc có hoạt tính mạnh, khoảng cách an toàn hẹp, nghĩa là khoảng cách giữa liều điều trị và liều độc rất gần nhau. Vì vậy, tác dụng có hại của thuốc rất dễ xảy ra cho họ.

Phản ứng có hại của thuốc (còn gọi là tác dụng phụ, tác dụng ngoại ý) được định nghĩa như sau: “Là phản ứng khó chịu hay độc hại của thuốc, xảy ra ngoài ý muốn, xuất hiện khi dùng liều thông thường nhằm mục đích điều trị, phòng bệnh, chẩn đoán”. Phản ứng có hại của thuốc được gọi tắt là ADR (do cụm từ tiếng Anh là Adverse Drug Reactions). Nó rất dễ xuất hiện ở người cao tuổi do nhiều nguyên nhân:

Người cao tuổi yếu sức, hay đau ốm nên thường dùng nhiều thuốc hơn người trẻ. Chẳng hạn, người trên 65 tuổi thường phải dùng 5,6 loại thuốc mỗi ngày, mà số lượng thuốc dùng càng nhiều thì càng dễ xảy ra ADR.

Người cao tuổi hay lo lắng về sức khỏe bản thân, thường tự ý dùng thêm thuốc ngoài thứ đã được chỉ định, thậm chí còn dùng thuốc để phòng bệnh, như uống thuốc giảm đau hạ sốt để ngừa cảm cúm!.

Do trí nhớ sút giảm, nhìn kém, nghe không rõ, người cao tuổi thường hay nhầm lẫn trong sử dụng thuốc, đặc biệt về liều lượng (như uống quá liều); về số lần dùng trong ngày (uống thuốc rồi nhưng không nhớ, tưởng chưa uống nên dùng thêm). Vì vậy, người cao tuổi cần có người thân theo dõi sát việc dùng thuốc.

Do quá trình lão hóa nên làm quá trình hấp thu, phân bố, chuyển hóa, bài tiết thuốc trở nên bất thường, người cao tuổi dễ bị những phản ứng bất ngờ và có hại của thuốc.

Ở người cao tuổi, biểu hiện ADR dễ bị nhầm là do rối loạn, bệnh tật. Chẳng hạn, có khá nhiều thuốc gây tác dụng phụ là táo bón, nhưng họ cứ đinh ninh là mình bị bệnh táo.

Một số biểu hiện lâm sàng thường gặp do tác dụng phụ của thuốc:

Buồn ngủ: Các thuốc có tác dụng ức chế hệ thần kinh trung ương đều gây buồn ngủ (kiểu ngủ gà ngủ gật). Đó là thuốc an thần gây ngủ, thuốc kháng histamin trị dị ứng (nhiều biệt dược trị cảm - sổ mũi có chất này); thuốc chống trầm cảm, trị cao huyết áp, trị đái tháo đường dạng viên uống… Nếu người cao tuổi dùng thuốc vào lúc cần có sự tập trung trí óc, phản ứng nhanh nhạy (như lái xe, vận hành máy móc) thì tác dụng gây buồn ngủ có khi rất nguy hiểm do tai nạn xảy ra.

Rối loạn giấc ngủ: Thuốc giãn phế quản trị hen suyễn gây khó ngủ. Một số thuốc lợi tiểu gây mất ngủ do phải đi tiểu vào ban đêm. Đặc biệt, thuốc trị tăng huyết áp có thể gây ác mộng, thuốc glucocorticoid dùng lâu ngày có thể gây chứng ngừng thở khi ngủ. Thậm chí thuốc an thần nhóm benzodiazepin như diazepam dùng trị mất ngủ cũng gây ngủ chập chờn, không sâu.

Rối loạn nhận thức: Một số thuốc gây rối loạn nhận thức (lú lẫn, mất trí nhớ) như thuốc chống trầm cảm, chống co giật, thuốc chống co thắt, trị cao huyết áp (như clonidin, methyldopa), thuốc trị bệnh parkinson là levodopa, thuốc trị suy tim digitalin. Thậm chí một số thuốc kháng sinh cũng gây lú lẫn, mất trí nhớ. Ở người cao tuổi, đây là rối loạn rất dễ nhầm lẫn với hiện tượng lão suy gây sa sút trí tuệ.

Táo bón: Có khá nhiều thuốc gây táo bón cho mọi lứa tuổi. Riêng người cao tuổi do dùng nhiều thuốc nên tỷ lệ bị tác dụng phụ này rất cao. Đó là thuốc chống co thắt, thuốc an thần, thuốc chống trầm cảm, một số thuốc trị loét dạ dày - tá tràng.

Rối loạn tiểu tiện: Các thuốc chống trầm cảm, chống co thắt, kháng histamin trị dị ứng, an thần kinh, thuốc trị bệnh Parkinson có thể gây khó tiểu hoặc gây chứng tiểu tiện không kiểm soát (tức không nín tiểu được theo ý muốn).

Rối loạn đường tiêu hóa: Ở người cao tuổi, do chất nhầy bảo vệ niêm mạc dạ dày ít đi, giảm sự tưới máu ở dạ dày, ruột nên dễ bị tác dụng phụ của thuốc trị viêm khớp (gọi là thuốc chống viêm không steroid). Mức độ nhẹ là gây khó tiêu, đầy bụng; nặng là gây loét, xuất huyết đường tiêu hóa.

Té ngã: Thuốc trị tăng huyết áp dễ làm người cao tuổi hạ huyết áp tư thế đứng. Các thuốc an thần, thuốc chống trầm cảm gây rối loạn sự giữ thăng bằng, làm người cao tuổi dễ bị té ngã. Người cao tuổi (cả nam lẫn nữ) thường bị loãng xương nên khi té ngã sẽ dễ bị gãy xương, phải nằm bất động lâu và ảnh hưởng rất nhiều đến chất lượng sống.

Rối loạn hoạt động tình dục: Không chỉ do quá trình tích tuổi mà nhiều loại thuốc trong thời gian sử dụng sẽ ảnh hưởng, làm giảm ham muốn, đặc biệt gây “bất lực” ở nam giới cao tuổi.

Như vậy, người cao tuổi cần thận trọng tối đa trong sử dụng thuốc, vì dễ bị nguy cơ tác dụng phụ của thuốc ảnh hưởng đến sức khỏe. Tuy nhiên, không phải lúc nào ADR cũng xảy ra; mà còn tùy thuộc vào cơ địa mỗi người (có thể xảy ra hoặc không và mức độ biểu hiện sẽ khác nhau ở từng người).

Để phát huy cao nhất tác dụng điều trị của thuốc và hạn chế thấp nhất ADR do thuốc gây ra, người cao tuổi cần lưu ý: không tự ý sử dụng thuốc bừa bãi, tốt nhất là dùng thuốc theo chỉ dẫn của bác sĩ, dược sĩ, không được tự ý dùng thêm thuốc khi chưa có ý kiến của bác sĩ điều trị. Khi đang dùng thuốc, nếu xảy ra những rối loạn, phản ứng bất thường thì không nên tự ý bỏ, ngưng thuốc hoặc thay thế thuốc khác, mà nên trở lại khám bác sĩ đã chỉ định thuốc để có hướng xử trí phù hợp. Đối với một số tác dụng phụ thuộc loại gây khó chịu, có thể áp dụng các biện pháp điều chỉnh sinh hoạt, ăn uống để khắc phục như: không làm những công việc đòi hỏi sự tập trung tỉnh táo nếu thuốc gây buồn ngủ; ăn nhiều rau quả, uống nhiều thuốc gây táo bón...

(Theo Sức Khỏe & Đời Sống)