Bệnh quai bị (hay còn gọi là bệnh viêm tuyến mang tai truyền nhiễm) là bệnh khởi phát do nhiễm virus cấp tính thuộc họ Paramyxoviridae. Đây là loại bệnh khá phổ biến trong cộng đồng, càng nhỏ tuổi càng dễ bị mắc bệnh (trẻ mắc ở lứa tuổi 5-9). Nếu không được tiêm phòng vaccine thì tới 85% số người bị mắc khi đến tuổi trưởng thành. Đặc biệt, do quai bị có thể lây qua đường hô hấp, qua dịch tiết từ mũi, hầu họng, tuyến nước bọt (chủ yếu qua nước bọt bắn ra khi ho, nói chuyện, dùng chung cốc uống nước...) nên khi vào mùa lạnh, thời điểm giao mùa thu - đông, nó có xu hướng gia tăng và dễ lây thành dịch. Trường hợp học sinh bị nhiễm bệnh nhưng không biết, vẫn đi học bình thường, khi đó dễ có khả năng lây cho nhiều em khác trong lớp.

Theo thống kê chưa đầy đủ, trong 10 tháng đầu năm 2004, toàn miền Bắc có 17.305 trường hợp mắc bệnh quai bị, tính trung bình khoảng 47 ca mắc trên 100.000 dân. Do nghĩ đây không phải là căn bệnh gây tử vong nên rất nhiều trường hợp bị mắc bệnh nhưng không đến bệnh viện hay các cơ sở y tế mà tự chữa tại nhà.

Những biểu hiện lâm sàng đầu tiên của bệnh là sốt, sưng và đau một hoặc nhiều tuyến nước bọt, trong đó thường là tuyến nước bọt mang tai, đôi khi là tuyến dưới lưỡi hay tuyến hàm trên. Tuy nhiên, khoảng 1/3 số người nhiễm bệnh ở thể ẩn không có triệu chứng, ở trẻ em, khi thấy trẻ sốt, kêu đau, khó nuốt, sưng ở phần má cằm thì cần nghĩ ngay đến bệnh quai bị. Quai bị có thời gian ủ bệnh khoảng 12-25 ngày, thông thường là 18 ngày nhưng tỷ lệ lây nhiễm cao nhất vào khoảng 48 giờ trước khi khởi phát bệnh. Ngay cả người nhiễm bệnh ở thể ẩn cũng có thể là nguồn lây nhiễm.

Trong danh mục 24 bệnh truyền nhiễm cần phải kiểm soát có tên bệnh quai bị và tuy tỷ lệ tử vong rất thấp (khoảng 1/10.000 trường hợp mắc) nhưng đây là căn bệnh có những biến chứng nguy hiểm như biến chứng viêm tinh hoàn ở nam giới, thường là viêm một bên (gặp ở khoảng 20-30% nam giới trưởng thành); viêm buồng trứng ở nữ (khoảng 5% nữ trưởng thành), đôi khi dẫn đến vô sinh. Bệnh còn có thể dẫn đến viêm tụy nhưng thường ở thể nhẹ, ảnh hưởng đến hệ thần kinh trung ương, gây điếc vĩnh viễn (thường là điếc một bên tai), gây viêm khớp, viêm vú, viêm thận... (tuy hiếm gặp). Ở phụ nữ đang mang thai 3 tháng đầu, quai bị làm tăng nguy cơ sảy thai.

Chính vì quai bị có thời gian ủ bệnh dài ngày nên khi bắt đầu xuất hiện triệu chứng sưng ở tuyến nước bọt mang tai, cần cách ly người bệnh trong vòng 9-12 ngày. Nếu triệu chứng sưng giảm xuống thì có thể cách li thời gian ngắn hơn. Ngoài cách ly, cần cho người bệnh ăn riêng bát, đũa, cốc... ngay cả người thân cũng ít tiếp xúc và nếu có thì nên đeo khẩu trang. Để làm giảm nguy cơ nhiễm bệnh, ngoài việc diệt khuẩn các đồ dùng của người bệnh, mọi người trong gia đình nên thường xuyên sử dụng các thuốc sát trùng đường mũi họng, vệ sinh cá nhân sạch sẽ. Đặc biệt, do học sinh tiểu học là đối tượng dễ mắc bệnh nên khi phát hiện con em mình bị quai bị, các bậc phụ huynh cần cho các em nghỉ học để tránh làm lây nhiễm bệnh ra các em khác.

Để đề phòng các biến chứng, người bệnh cần nghỉ ngơi, ăn uống đầy đủ chất dinh dưỡng để tăng cường sức đề kháng, tuyệt đối không được chạy nhảy. Hiện quai bị chưa có thuốc điều trị đặc hiệu. Vì vậy, cách phòng tránh bệnh tốt nhất là cho trẻ tiêm vaccine (từ sau 15 tháng tuổi). Qua nghiên cứu cho thấy hơn 95% những người đã tiêm chủng có thể miễn dịch rất lâu, thậm chí suốt đời. Những người đã từng nhiễm bệnh, sau này cũng có khả năng miễn dịch lâu dài.

Tuy nhiên, có một thực tế là rất nhiều người khi bị quai bị đã tự điều trị tại nhà bằng cách bôi, đắp một số loại thuốc, cao tự chế lên chỗ sưng. Các bác sĩ khuyến cáo là khi phát hiện những triệu chứng của bệnh quai bị, cần cách ly và để người bệnh nghỉ ngơi trong phòng riêng, tuân thủ nghiêm các chỉ dẫn của bác sĩ chứ không nên tự ý dùng thuốc vì rất có thể để lại nhiều di chứng nguy hiểm, ảnh hưởng lâu dài đến cuộc sống của người bệnh.