Cải cách hành chính nhà nước là một bộ phận quan trọng trong đường lối đổi mới toàn diện của Ðảng và là một trong những giải pháp ưu tiên hàng đầu trong thực hiện chiến lược phát triển kinh tế - xã hội của Ðảng và Nhà nước ta.

Quan điểm của Ðảng về cải cách nền hành chính nhà nước đã được thể hiện nhất quán trong các văn kiện Ðại hội đại biểu Ðảng toàn quốc lần thứ VI, VII, VIII, IX và trong các Nghị quyết của các Hội nghị Trung ương 2 và 8 (khóa VII), 3 và 7 (khóa VIII), 6 và 9 (khóa IX). Ðó là quá trình tìm tòi sáng tạo, đổi mới nhận thức liên tục, thống nhất được khởi đầu từ Ðại hội VI năm 1986 để hình thành các quan niệm và nguyên tắc cơ bản chỉ đạo công cuộc cải cách hành chính (CCHC) cũng như việc đề ra những nội dung, phương hướng, chủ trương, giải pháp thực hiện trong từng giai đoạn.

Thực hiện Nghị quyết Ðại hội IX, tháng 9-2001, Chính phủ đã ban hành Chương trình tổng thể CCHC nhà nước giai đoạn 2001 - 2010 với hệ thống các giải pháp và bước đi phù hợp thời kỳ chuyển sang nền kinh tế thị trường định hướng XHCN, xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN của dân, do dân, vì dân, yêu cầu của sự nghiệp CNH, HÐH đất nước.

Mục tiêu chung của Chương trình tổng thể CCHC nhà nước giai đoạn 2001 - 2010 là: Xây dựng một nền hành chính dân chủ, trong sạch, vững mạnh, chuyên nghiệp, hiện đại hóa, hoạt động có hiệu lực, hiệu quả theo nguyên tắc của Nhà nước pháp quyền XHCN dưới sự lãnh đạo của Ðảng; xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức có phẩm chất và năng lực đáp ứng yêu cầu của công cuộc xây dựng, phát triển đất nước. Ðến năm 2010, hệ thống hành chính về cơ bản được cải cách phù hợp yêu cầu quản lý nền kinh tế thị trường định hướng XHCN.

Năm năm qua, Chính phủ đã tập trung chỉ đạo thực hiện đồng bộ theo bốn nội dung cơ bản của Chương trình cải cách tổng thể và đã đem lại những thay đổi quan trọng của nền hành chính nước ta.

Cải cách thể chế được xác định là một trong những trọng tâm của CCHC nhà nước và đã đạt được kết quả tương đối thành công về xây dựng và điều chỉnh thể chế quản lý hành chính nhà nước trong điều kiện chuyển sang cơ chế kinh tế thị trường định hướng XHCN và hội nhập kinh tế quốc tế. Ðã ban hành nhiều văn bản quy phạm pháp luật quan trọng, tạo hành lang pháp lý cho sự phát triển kinh tế - xã hội và tổ chức hoạt động của các cơ quan trong hệ thống hành chính nhà nước các cấp. Trong đó, đã sửa đổi một số điều của Hiến pháp năm 1992, ban hành mới Luật Doanh nghiệp, Luật Ðầu tư, Luật Thương mại, Luật Ngân sách nhà nước, Luật Ðất đai (sửa đổi) và một số luật chuyên ngành khác để tạo thể chế kinh tế; đồng thời ban hành Luật Tổ chức Chính phủ, Luật Tổ chức HÐND và UBND, và xác lập thể chế vận hành của bộ máy Chính phủ, quy định lại chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn, cơ cấu tổ chức của tất cả các bộ, ngành T.Ư để tạo đồng bộ về thể chế hành chính.

Cải cách thủ tục hành chính được tập trung thực hiện theo hướng đơn giản hóa, công khai, minh bạch và đã đem lại những kết quả tích cực. Ðã triển khai có kết quả quy định thực hiện ở các cấp hành chính cơ chế "một cửa" theo Quyết định 181/2003/QÐ-TTg nhằm tạo thuận lợi trong giải quyết các công việc của dân, thay đổi mối quan hệ giữa Nhà nước với công dân, doanh nghiệp, tổ chức và các nhà đầu tư theo hướng phục vụ, tạo sự liên thông giữa các cơ quan chức năng trong việc giải quyết các thủ tục hành chính và điều chỉnh chế độ làm việc, mối quan hệ công tác giữa các cơ quan hành chính nhà nước, được nhân dân và doanh nghiệp đánh giá cao (tính đến 31-12-2005). 100% cấp tỉnh, 98% cấp huyện và 78% cấp xã đã tổ chức triển khai cơ chế "một cửa".

Về cơ bản, qua việc đổi mới cách thức, quy trình giải quyết các thủ tục hành chính đã có tác dụng trực tiếp làm giảm bớt phiền hà, chi phí, tiêu cực và thu được kết quả tích cực, được công dân, doanh nghiệp, dư luận xã hội đồng tình ủng hộ. Ðã có bước chuyển biến tích cực trong việc xác lập và tạo một hành lang pháp lý để thúc đẩy việc thực hiện xã hội hóa các hoạt động sự nghiệp dịch vụ công trong lĩnh vực giáo dục - đào tạo, y tế, khoa học - công nghệ, vệ sinh - môi trường, văn hóa, thể thao. Qua đó, có tác dụng huy động các nguồn lực trong xã hội và nâng cao hiệu quả hoạt động của cả khu vực sự nghiệp dịch vụ công lập và ngoài công lập.

Các cơ quan trong hệ thống hành chính nhà nước, từ Chính phủ, các bộ, UBND các cấp được điều chỉnh về chức năng phù hợp việc chuyển sang cơ chế kinh tế thị trường định hướng XHCN. Hướng cơ bản của sự điều chỉnh là Chính phủ, các bộ tập trung vào thực hiện chức năng quản lý nhà nước vĩ mô trong phạm vi cả nước đối với mọi lĩnh vực đời sống xã hội; dành nhiều thời gian, nguồn lực vào việc xây dựng chiến lược, quy hoạch, kế hoạch; xây dựng và ban hành cơ chế chính sách; thanh tra, kiểm tra việc tổ chức thực hiện. Ngày càng phân định rõ hơn chức năng của Chính phủ, các bộ, ngành T.Ư và của UBND mỗi cấp trên địa bàn.

Ðã thực hiện sự phân công, khắc phục dần sự chồng chéo chức năng, nhiệm vụ giữa các cơ quan cùng cấp theo nguyên tắc mỗi việc chỉ do một cơ quan phụ trách; làm rõ trách nhiệm của tổ chức và cá nhân người đứng đầu. Trên cơ sở đó có chuyển đổi cách thức thực hiện chức năng quản lý nhà nước và điều chỉnh lại phạm vi, đối tượng quản lý giữa các cơ quan hành chính nhà nước từ T.Ư đến địa phương. Có nhiều tích cực trong việc chỉ đạo thực hiện tách quản lý hành chính nhà nước với quản lý sản xuất kinh doanh và quản lý hoạt động sự nghiệp dịch vụ công. Qua đó, điều chỉnh lại chức năng của các cơ quan hành chính nhà nước với việc thực hiện cải cách doanh nghiệp và chuyển các tổ chức sự nghiệp dịch vụ công sang áp dụng cơ chế tự chủ, tự chịu trách nhiệm, có hiệu quả cao.

Cùng với điều chỉnh chức năng, đã từng bước thực hiện phân cấp quản lý hành chính giữa T.Ư và địa phương, quy định rõ thẩm quyền cho từng cấp.

Trên cơ sở định rõ chức năng để sắp xếp, điều chỉnh, thay đổi cơ cấu tổ chức bộ máy của Chính phủ theo nguyên tắc tổ chức bộ quản lý đa ngành, đa lĩnh vực trong phạm vi cả nước, nhưng có bước đi phù hợp năng lực, trình độ lãnh đạo, quản lý của cán bộ, công chức và phương tiện, điều kiện quản lý; đã bảo đảm yêu cầu thực hiện cải cách cơ cấu tổ chức bộ máy vừa có sự thay đổi và tinh gọn đầu mối, vừa tránh xáo trộn không cần thiết để có kế thừa, ổn định, phát triển và sự phù hợp khách quan tình hình thực tế. Các cơ quan thuộc Chính phủ từ 25 cơ quan (năm 1994) nay còn 13 cơ quan (năm 2005), giảm 12 cơ quan. Tất cả các bộ được tổ chức lại theo mô hình quản lý đa ngành, đa lĩnh vực trong những năm CCHC vừa qua đều phát huy được vai trò, tác dụng tích cực; thực hiện được các chức năng, nhiệm vụ quản lý nhà nước đối với các ngành, lĩnh vực được giao trong phạm vi cả nước, bao quát được các thành phần kinh tế hoạt động trong ngành, lĩnh vực thuộc phạm vi quản lý nhà nước của bộ.

Trong kiện toàn tổ chức của UBND các cấp, đã giảm bớt đáng kể số lượng đầu mối các cơ quan chuyên môn cấp tỉnh và cấp huyện so với trước thời kỳ thực hiện CCHC. Ở cấp tỉnh, các sở và tương đương đã thu gọn từ gần 30 đầu mối xuống còn 20 - 22 đầu mối; cấp huyện từ 16 - 17 đầu mối giảm xuống còn 10 - 12 đầu mối. Về cơ bản đã định hình được số cơ quan chuyên môn thuộc cơ cấu tổ chức "cứng" và một số cơ quan thuộc cơ cấu tổ chức "mềm" theo tiêu chí đặc thù của từng địa phương.

Việc cải tiến phương thức hoạt động của Chính phủ đã theo hướng thống nhất quản lý vĩ mô trong việc thực hiện các nhiệm vụ chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội, quốc phòng, an ninh và đối ngoại trong cả nước bằng hệ thống pháp luật, chính sách, quy hoạch, kế hoạch và các công cụ quản lý vĩ mô khác một cách đồng bộ, đã đem lại kết quả, hiệu quả hơn trong điều kiện có nhiều diễn biến phức tạp, khó khăn, trở ngại mới phát sinh trong nước và quốc tế.

20 năm qua, đội ngũ cán bộ, công chức (CBCC) nước ta có sự phát triển cả về số lượng và chất lượng. Năm 1986, số lượng CBCC hành chính, sự nghiệp là 1,2 triệu người thì năm 2005 khoảng 1,5 triệu người. Những cải cách vừa qua tập trung nhiều vào nâng cao chất lượng đội ngũ CBCC cả về phẩm chất và năng lực với kỹ năng hành chính mới, đáp ứng yêu cầu chuyển từ nhà nước "cai trị" sang nhà nước "phục vụ", đội ngũ CBCC là công bộc của dân; tích cực thay đổi phương thức quản lý CBCC theo yêu cầu CCHC.

Ðã có bước chuyển trong quản lý, sử dụng CBCC với các nội dung cơ bản là:

+ Xây dựng và áp dụng chức danh, tiêu chuẩn các loại CBCC trong bộ máy hành chính, các tổ chức sự nghiệp. Tiến hành phân cấp quản lý biên chế hành chính, biên chế sự nghiệp nhà nước và thực hiện cơ chế quản lý mới đối với biên chế sự nghiệp, thực hiện cơ chế hợp đồng đối với biên chế sự nghiệp để tạo quyền tự chủ về nguồn nhân lực và thay đổi cơ cấu công chức, viên chức cho các đơn vị sự nghiệp.

+ Ðổi mới công tác tuyển dụng CBCC chuyển từ phương thức xét tuyển sang phương thức thi tuyển, để lấy người có trình độ vào làm việc trong cơ quan quản lý nhà nước, đồng thời chú ý đến các vùng sâu, vùng xa, đối với đội ngũ cán bộ, giáo viên đã có những vận dụng phù hợp trong tuyển dụng, kết hợp thi tuyển và xét tuyển.

+ Ðổi mới công tác quản lý CBCC và thực hiện việc đánh giá CBCC thường kỳ vào cuối năm. Ban hành các chính sách, thể chế về bổ nhiệm, bổ nhiệm lại, luân chuyển CBCC. Thực hiện Nghị quyết số 11 của Bộ Chính trị về đánh giá, bổ nhiệm, bổ nhiệm lại có thời hạn và luân chuyển cán bộ lãnh đạo quản lý đã được cụ thể hóa tại Quyết định số 27/2003/QÐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ để thi hành thống nhất trong cả nước; đã phân cấp thẩm quyền, trách nhiệm quản lý cán bộ, công chức nhà nước; từng bước tách rõ công chức hành chính công quyền với viên chức sự nghiệp.

- Ði đôi với việc sắp xếp tổ chức, thực hiện tinh giản biên chế, tiến hành rà soát, phân loại CBCC, thay đổi cơ cấu và nâng cao chất lượng của đội ngũ CBCC trước yêu cầu nhiệm vụ mới.

- Thực hiện một số cải cách về tiền lương để tạo động lực cho CBCC nâng cao hiệu quả làm việc và phù hợp tăng trưởng kinh tế. So với tháng 12-1993, đến nay sau 10 năm mức lương tối thiểu đã được điều chỉnh tăng thêm 141,7%.

Việc cải cách trên lĩnh vực tài chính công được triển khai tích cực nhằm đổi mới cơ chế quản lý tài chính đối với cơ quan hành chính nhà nước và đơn vị sự nghiệp, từng bước tạo cơ chế tài chính thích hợp đối với mỗi loại cơ quan, coi đó như là yếu tố thúc đẩy cải cách thể chế và cải cách tổ chức bộ máy hành chính.

Phân cấp quản lý tài chính công theo Luật Ngân sách nhà nước định rõ thẩm quyền về ngân sách của bốn cấp chính quyền (T.Ư, tỉnh, huyện và xã), tạo cơ sở pháp lý cho việc thực hiện cải cách tài chính công theo yêu cầu mới. Chính phủ cũng ban hành một loạt các cơ chế tài chính; trong đó, một số cơ chế tài chính tạo bước đột phá trong quản lý các đơn vị sự nghiệp có thu, cơ chế khoán biên chế và kinh phí quản lý hành chính cho các cơ quan hành chính nhà nước, cơ chế đấu thầu, cơ chế hợp đồng một số loại công việc trong cơ quan nhà nước cho khu vực tư nhân thực hiện. Tác dụng của những cơ chế tài chính có tính cải cách này đã dẫn đến thay đổi cơ bản mối quan hệ giữa cơ quan quản lý nhà nước đối với đơn vị sự nghiệp, từng bước xóa bỏ tình trạng "hành chính hóa" các hoạt động sự nghiệp. Nhiều bộ, cơ quan T.Ư và địa phương tích cực chỉ đạo, triển khai thực hiện việc giao quyền tự chủ tài chính cho các đơn vị sự nghiệp có thu và mở rộng thí điểm khoán biên chế và kinh phí hành chính đối với các cơ quan hành chính nhà nước.

Qua việc áp dụng cơ chế khoán này, và kinh phí hoạt động đã có tác dụng không chỉ về mặt tài chính và giảm áp lực tăng biên chế, mà còn tự tạo ra được những định mức biên chế hợp lý cho mỗi loại cơ quan.

Tuy đã đạt được những kết quả quan trọng, nhưng so với yêu cầu của công cuộc đổi mới, phát triển kinh tế - xã hội và chủ động hội nhập quốc tế thì CCHC còn chậm, hiệu quả thấp.

CCHC ở nước ta đang được triển khai cùng với một loạt các cuộc cải cách khác, đó là đổi mới từng bước hệ thống chính trị, cải cách lập pháp, cải cách tư pháp, cải cách kinh tế, cải cách doanh nghiệp nhà nước, v.v. Nhiều vấn đề vốn thuộc CCHC nhưng tự thân CCHC không thể giải quyết được, mà phải đặt trong tổng thể đổi mới hệ thống chính trị để xem xét, giải quyết. Chính sự chưa đồng bộ của CCHC với các cuộc cải cách khác là một trong những nguyên nhân làm cho CCHC chậm, hiệu quả thấp.

Mặc dù mấy năm gần đây đã có những chuyển biến tích cực trong sự chỉ đạo của Chính phủ, nhưng nhìn chung chưa có được sự chỉ đạo kiên quyết, tập trung của Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ đối với toàn bộ quá trình CCHC trong phạm vi cả nước. Chưa tạo được động lực cho CCHC, trong đó có vấn đề chế độ, chính sách cho đội ngũ CBCC. Chế độ tiền lương vẫn chưa được cải cách cơ bản theo yêu cầu của Nghị quyết T.Ư 7 khóa VIII, chưa bảo đảm đời sống của CBCC và gia đình họ. Ðiều này tác động không nhỏ đến động cơ và thái độ làm việc, đến những biểu hiện tiêu cực như không an tâm làm việc, móc ngoặc, trục lợi, nhũng nhiễu trong một bộ phận CBCC.

Trên cơ sở kiên trì thực hiện mục tiêu và nội dung của Chương trình tổng thể CCHC nhà nước giai đoạn 2001 - 2010, trọng điểm các nhiệm vụ và giải pháp đẩy mạnh CCHC năm năm tới là:

1. Chính phủ, các bộ, UBND các cấp thực hiện vai trò chức năng quản lý nhà nước trong nền kinh tế thị trường định hướng XHCN, kiên quyết thực hiện việc chuyển giao mạnh các chức năng, nội dung công việc không thuộc chức năng của hệ thống hành chính cho các tổ chức xã hội, tổ chức phi Chính phủ, tổ chức sự nghiệp dịch vụ công, tổ chức doanh nghiệp, tư nhân đảm nhiệm ngày càng nhiều hơn theo hướng đẩy mạnh xã hội hóa.

2. Ðể xây dựng và làm cho bộ máy nhà nước trong sạch, vững mạnh cần gắn chặt CCHC với chống tham nhũng bằng các biện pháp mạnh mẽ và quyết liệt. Tập trung xóa bỏ căn bản cơ chế "xin - cho" đối với các lĩnh vực, các cấp hành chính để loại bỏ tiêu cực, sách nhiễu, tham nhũng sinh ra từ cơ chế này. Tiếp tục xóa bỏ triệt để hơn "cơ chế chủ quản đối với doanh nghiệp nhà nước" bằng cách cải cách cả các cơ quan hành chính, cơ quan chủ quản và cải cách doanh nghiệp nhà nước. Trên cơ sở tách hẳn giữa quản lý hành chính nhà nước với quản lý sản xuất - kinh doanh, tiến hành cổ phần hóa mạnh doanh nghiệp nhà nước và công ty hóa doanh nghiệp nhà nước để hoạt động theo Luật Doanh nghiệp. Ðây là giải pháp căn bản nhất để loại bỏ cơ chế chủ quản và cơ quan chủ quản đối với doanh nghiệp nhà nước và để chống tham nhũng từ cơ chế sinh ra.

3. Ðể thực hiện được mục tiêu làm cho bộ máy nhà nước tinh gọn, có hiệu lực, hiệu quả thì trên cơ sở đã kết luận rõ nội dung chức năng quản lý nhà nước và phân cấp mạnh để làm tốt quản lý vĩ mô, cần có quyết tâm cao trong việc cơ cấu lại tổ chức bộ máy Chính phủ, các bộ, cơ quan hành chính địa phương các cấp để đạt tới mô hình "Nhà nước nhỏ nhưng mạnh và xã hội to" để phát triển theo xu hướng cải cách chung của các nước.

4. Tiếp tục triển khai đồng bộ, nâng cao chất lượng cơ chế "một cửa" theo yêu cầu công khai, minh bạch, coi đó như là một bước đột phá trong cải cách thủ tục hành chính đi vào chiều sâu để loại bỏ mạnh thủ tục hành chính rườm rà, nhiều cửa phức tạp, nảy sinh tiêu cực, tham nhũng, cản trở các hoạt động kinh tế - xã hội.

5. Phải tạo động lực nội tại bên trong của CCHC mà mấu chốt nhất là phải có chính sách tiền lương và các chế độ đối xử đối với CBCC hành chính nhà nước được thỏa đáng, để họ yên tâm thực thi công vụ, không nhận hối lộ, không muốn hối lộ, chú trọng góp sức làm tăng trưởng kinh tế; qua đó sẽ trở thành yếu tố thu hút được nhiều những người tài năng thật sự vào làm việc trong khu vực hành chính nhà nước. Tuy nhiên, vì đây chính là chủ thể và đối tượng CCHC nên phải có chế định tạo áp lực làm việc minh bạch, trong sạch, có trách nhiệm cao; mức lương phải gắn với hiệu quả công việc; nếu vi phạm sẽ bị xử lý rất nghiêm và liên quan vị trí công việc còn hay mất để họ tự có sự lựa chọn tự giác.

6. Cải cách căn bản hơn việc xây dựng và đào tạo lại đội ngũ CBCC nhà nước trong điều kiện mới cho theo kịp và đáp ứng được yêu cầu thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của hệ thống hành chính nhà nước được cơ cấu lại tổ chức bộ máy gọn nhẹ, quản lý nhà nước đa ngành, đa lĩnh vực. Quyết tâm cơ cấu lại biên chế đội ngũ CBCC theo mục tiêu đổi mới về chất để thay thế mạnh những người thấp kém về năng lực, phẩm chất, không đáp ứng yêu cầu thực thi công vụ với chất lượng cao của nền hành chính hiện đại.

7. Thực hiện mở rộng việc áp dụng một số cơ chế, chính sách mới đối với một số lĩnh vực đang làm, như áp dụng chế độ tự chủ toàn diện, tự chịu trách nhiệm của các đơn vị sự nghiệp dịch vụ công trên cơ sở có một cuộc cải cách các tổ chức sự nghiệp dịch vụ công; cơ chế khoán biên chế và kinh phí hoạt động thường xuyên cho cơ quan hành chính nhà nước. Mặt khác, chú trọng phát huy nhiều sáng kiến, thí điểm mới trong CCHC nhà nước.

8. Cần đổi mới căn bản, toàn diện hơn phương thức làm việc và sự chỉ đạo, điều hành của Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ, các bộ và cơ quan hành chính địa phương các cấp nhằm theo kịp và đi đầu trong CCHC. Coi đó là yếu tố thúc đẩy mạnh tiến trình cải cách này.

Trên cơ sở hoàn thiện Quy chế làm việc của Chính phủ, của mỗi cơ quan hành chính để vừa phải làm việc theo Quy chế, vừa loại bỏ những công việc không thuộc chức trách của mình nhằm khắc phục tình trạng bao biện làm thay hoặc đùn đẩy trách nhiệm giữa các cấp hành chính.

Ðưa nhanh việc áp dụng công nghệ thông tin vào quản lý hành chính, hình thành từng bước "Chính phủ điện tử" để nâng cao hiệu lực, hiệu quả chỉ đạo, điều hành tập trung, thống nhất của Chính phủ và hệ thống hành chính các cấp.

Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ và người đứng đầu cơ quan hành chính các cấp cần tập trung nhiều hơn vào sự chỉ đạo, điều hành đối với CCHC một cách kiên quyết và chịu trách nhiệm hàng đầu về kết quả CCHC trước Ðảng, trước toàn dân. Ðổi mới tổ chức và chỉ đạo thực hiện của Ban chỉ đạo CCHC của Chính phủ theo hướng tăng cường hiệu lực và hiệu quả.