Nền ngoại thương toàn cầu dựa vào lòng tin là chính. Dòng chảy hàng hoá từ nước này sang nước khác được bảo đảm nhờ vào công cụ tài chính chủ yếu là tín dụng thư (L/C). Đó là cách người bán bảo đảm người mua sẽ trả tiền hay người mua bảo đảm hàng sẽ đến đúng hẹn.

Nhiều người gắn tình hình khủng hoảng kinh tế toàn cầu với sự lên xuống của thị trường chứng khoán ở những trung tâm tài chính lớn. Đây chỉ là biểu hiện dễ thấy, đầy kịch tính; còn mối nguy thật sự nằm ở chỗ khác - sự đình trệ của thương mại quốc tế.

Nền ngoại thương toàn cầu dựa vào lòng tin là chính. Dòng chảy hàng hoá từ nước này sang nước khác được bảo đảm nhờ vào công cụ tài chính chủ yếu là tín dụng thư (L/C). Đó là cách người bán bảo đảm người mua sẽ trả tiền hay người mua bảo đảm hàng sẽ đến đúng hẹn. Nay, bộ máy hoạt động suôn sẻ bấy lâu, là động lực cho quá trình toàn cầu hoá, đang bị tắc nghẽn nhiều chỗ.

Thứ nhất là sự biến động dữ dội tỷ giá hối đoái. Khi đồng tiền một nước có thể sụt giá đến 10 - 20% trong vòng từ lúc ký hợp đồng mua bán đến khi thanh toán thì chắc chắn việc thanh toán sẽ không thể nào trôi chảy như mong đợi.

Thứ hai, nhiều ngân hàng trên khắp thế giới bị dính vào khủng hoảng tài chính, việc tài trợ tín dụng xuất nhập khẩu sẽ bị tác động. Hiện nay các ngân hàng khắp thế giới đang siết chặt tín dụng để tránh rủi ro, và điều họ nghĩ đến đầu tiên là tín dụng thương mại.

Thứ ba, giá cả hàng hoá đang sụt giảm nhanh chóng. Hàng chưa về đến cảng, người mua đã biết lỗ nặng, sẽ có một tỷ lệ không nhỏ xuôi tay đẩy khó khăn thanh toán cho ngân hàng của mình. Cả ba yếu tố này tác động lên nhau làm trầm trọng thêm theo kiểu ảnh hưởng dây chuyền.

Tờ MoneyWeek trích lời Steve Rodley, giám đốc Global Maritime Investments, cho biết: “Toàn bộ thị trường vận tải hàng hải đã sụp đổ”. Nhiều chủ tàu cho biết không thể thuyết phục ngân hàng mở tín dụng thư như trước, đặc biệt cho loại hàng giá cả lên xuống thất thường vì họ không chịu nhận chúng làm vật thế chấp. Ai mở được tín dụng thư thì bạn hàng lại chê, chỉ chấp nhận những ngân hàng tên tuổi vì sợ rủi ro ngân hàng sụp tiệm trước khi được thanh toán. Ngân hàng lớn nhân cơ hội này mở tín dụng thư với phí cao hơn trước gấp ba lần.

Các báo cáo của các hãng tàu cho thấy giao thương hầu như tắc nghẽn vì thương nhân không dám cho hàng lên tàu vì sợ rủi ro không nhận được tiền thanh toán. Tờ Economist miêu tả cảnh hàng chất dồn lên cảng ở nhiều nước châu Mỹ. Theo tờ báo này, một hãng xuất khẩu đóng tại Trung Quốc cho biết trị giá thế chấp để mở tín dụng thư đã tăng từ 25% lên 50% trị giá khoản tài trợ tín dụng.

Tờ Wall Street Journal cho biết ở Brazil, nước xuất khẩu hàng đầu thế giới về thịt bò, sắt, đường và cà phê, tín dụng xuất khẩu giảm còn một nửa trong tháng 10. Chỉ số Baltic Dry Index, đo lường chi phí vận chuyển của các hãng tàu lớn nhất thế giới, đầu tuần này sụt dưới mức 1.000 lần đầu tiên trong sáu năm nay, một mức giảm 89% so với đầu năm. Ngoại thương toàn cầu, từng tăng từ 5 – 10% mỗi năm trong thập niên vừa qua, có khả năng co lại 2% theo dự báo của một nhà kinh tế ở ngân hàng Thế giới (WB).

Cũng có những nhận xét cho rằng vì giá hàng hoá giảm quá nhanh, nhiều thương nhân viện cớ khó mở tín dụng thư để xù giao dịch đã thoả thuận. Một số khác cho rằng tín dụng xuất nhập khẩu bị đóng băng sẽ càng làm cho giá cả hàng hoá rớt sâu hơn nữa. Ví dụ, giá quặng sắt ở Ấn Độ giảm một nửa trong vòng ba tháng vì nhu cầu từ Trung Quốc không còn cao như trước. Cầu ở đây giảm vì cả hai lý do: thị trường xây dựng đóng băng và nhà nhập khẩu không tìm được tín dụng nhập hàng. Ở những nước xuất hàng cơ bản nhiều như Úc, sự sụt giảm ngoại thương làm giá hàng hoá giảm, kéo theo đồng tiền mất giá không phanh.

Hiện nay tổng giá trị ngoại thương toàn cầu lên đến 14 ngàn tỉ USD, 90% số này được tài trợ bằng tín dụng.

Tình hình đã lan rộng ở nhiều nước đến nỗi tổ chức Thương mại thế giới (WTO) phải lên lịch họp với các tổ chức tài chính lớn vào ngày 12.11 sắp tới để bàn về tác động của cái mà tổng giám đốc WTO Pascal Lamy gọi là “các điều kiện khó khăn trên thị trường tài chính quốc tế” lên tài trợ thương mại.

Ngay cả trước khi họp WTO thông báo WB đã nâng giá trị chương trình tài trợ thương mại của IFC (trực thuộc WB) thêm 500 triệu USD đến mức 1,5 tỉ USD. WTO cũng sẽ thành lập một nhóm đặc nhiệm thuộc ban thư ký để xem xét việc khủng hoảng tài chính đang tác động như thế nào lên hoạt động của tổ chức này. Hiện nay tổng giá trị ngoại thương toàn cầu lên đến 14 ngàn tỉ USD, 90% số này được tài trợ bằng tín dụng.

Trong bối cảnh đó, không lạ gì khi Nga và Trung Quốc đầu tuần này kêu gọi thực hiện thương mại song phương bằng các đồng tiền khác, chứ không chỉ dựa vào đô la Mỹ. Trước đó, Nga từng kêu gọi mua bán dầu thô hay khí đốt bằng đồng rúp nhưng không thành công. Đầu tuần này Thái Lan cũng cho biết họ dự tính đổi gạo cho Iran để lấy dầu thô - một minh chứng cho thấy khủng hoảng tài chính đang làm thay đổi thương mại toàn cầu. Loại hình giao dịch hàng đổi hàng “lạc hậu” như thế, theo tổ chức Lương nông Liên hiệp quốc, sẽ ngày càng phổ biến vì thương nhân không tìm được tín dụng nhập khẩu.

Tác động của khủng hoảng ngoại thương sẽ rất lớn: nếu tình hình này kéo dài, giá cả, nhất là nông sản sẽ còn giảm mạnh, kinh tế thế giới sẽ đi vào chỗ suy thoái. Nhưng nếu giải quyết tín dụng cho thương mại, giá cả sẽ tăng lên nhanh chóng. Một khi khó lường trước kịch bản thị trường, việc chứng khoán sồi sụt bất thường là rất dễ hiểu.