Theo thống kê chưa đầy đủ của Hội đồng Dân tộc và các ủy ban của Quốc hội, từ đầu nhiệm kỳ Quốc hội khóa XI (năm 2002) đến nay, Chính phủ, các bộ, cơ quan ngang bộ, Tòa án NDTC, Viện KSNDTC cần ban hành 3.980 văn bản để quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành các luật, pháp lệnh, nghị quyết. Nhưng trên thực tế, chỉ có 3.260 văn bản được ban hành, đạt 82%.

Số còn lại bị “nợ đọng” kéo dài, trong đó, có văn bản chậm ban hành tới gần 10 năm như các nghị định hướng dẫn thực hiện Bộ luật Dân sự. Được thông qua từ ngày 28-10-1995, có hiệu lực từ 1-7-1996, nhưng sau gần 10 năm, cơ quan chức năng mới ban hành được 54 văn bản, còn 20 nội dung của bộ luật vẫn chưa được quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành. Tháng 6-2005, khi chưa được hướng dẫn hết, Bộ luật Dân sự lại được Quốc hội sửa đổi một cách cơ bản để phù hợp với tình hình mới.

Bộ luật Dân sự không phải trường hợp cá biệt. Theo ông Trần Thế Vượng, Phó Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật của Quốc hội, Luật Đất đai năm 1993 có hiệu lực từ ngày 15-10-1993, nhưng sau gần 10 năm, Tòa án NDTC, Viện KSNDTC, Tổng cục Địa chính mới phối hợp ban hành Thông tư liên tịch số 01 ngày 3-1-2002 hướng dẫn về thẩm quyền của Tòa án nhân dân trong việc giải quyết tranh chấp liên quan đến quyền sử dụng đất.

Và cũng giống như trường hợp Bộ luật Dân sự, đến năm 2003, Quốc hội đã ban hành Luật Đất đai mới, trong khi Thông tư 01 nói trên vẫn chưa được sửa đổi cho phù hợp. “Việc chậm ban hành văn bản hướng dẫn thi hành làm cho luật chậm đi vào cuộc sống. Điều này khiến các cơ quan tổ chức áp dụng không thống nhất, gây ảnh hưởng đến quyền lợi và lợi ích hợp pháp của tổ chức, công dân” - ông Trần Thế Vượng phân tích.

Trong phiên thảo luận về chương trình xây dựng pháp luật năm 2006 vừa qua, nhiều đại biểu Quốc hội đã bày tỏ băn khoăn về tình trạng luật khó đi vào cuộc sống vì thiếu hướng dẫn.

Không chỉ ban hành chậm, nhiều văn bản quy phạm pháp luật được ban hành trong thời gian qua đã trái với các quy định của pháp luật. Theo Ủy ban Pháp luật của Quốc hội, có văn bản hướng dẫn thi hành pháp luật còn vi phạm cả quy định của Hiến pháp. Đơn cử như Thông tư 02 ngày 13-1-2003 của Bộ Công an hướng dẫn tổ chức cấp đăng ký, biển số phương tiện giao thông cơ giới đã quy định: “...Mỗi người chỉ được đăng ký một xe mô tô hoặc xe gắn máy”. Theo Ủy ban Pháp luật của Quốc hội, quy định này đã hạn chế quyền sở hữu của công dân, được quy định tại Điều 58 Hiến pháp năm 1992, vi phạm khoản 1, Điều 221 của Bộ luật Hình sự là “công dân có quyền sở hữu tài sản không bị hạn chế về số lượng, giá trị”.

Ông Trần Thế Vượng cho rằng, Thông tư 02 đã gián tiếp tạo ra những thủ tục rườm rà, gây khó khăn trong các giao dịch mua bán xe máy, buộc người mua xe phải chi thêm những khoản tiền vô lý. Trên thực tế, quy định này cũng không phải là giải pháp có hiệu quả nhằm tiến tới giảm dần số vụ tai nạn giao thông, khắc phục tình trạng ùn tắc giao thông bởi “một người dù mua nhiều xe, nhưng ra đường cũng chỉ sử dụng được một chiếc”. Hơn nữa, nó còn gây nên hiện tượng mua bán “suất” đăng ký xe ở một số thành phố lớn.

Công tác kiểm tra của Chính phủ từ 11-2003 đến tháng 5-2005 cũng cho thấy, trong số 3.632 văn bản được kiểm tra, bước đầu đã phát hiện hơn 400 văn bản có dấu hiệu trái pháp luật. Trong đó, văn bản có nội dung trái với văn bản của cơ quan nhà nước cấp trên, sai thẩm quyền cần hủy bỏ, bãi bỏ chiếm khoảng 4% - 5%; không đảm bảo về căn cứ pháp lý trên 20%; sai về tên cơ quan ban hành, sai số, ký hiệu văn bản chiếm trên 15%; sai về thể thức và kỹ thuật trình bày chiếm 50...

Gần đây nhất, theo Bộ trưởng Tư pháp Uông Chu Lưu, Bộ Tài chính đã phối hợp Bộ Tư pháp tiến hành kiểm tra văn bản UBND cấp tỉnh ban hành về lĩnh vực đầu tư, bước đầu đã phát hiện được 60 văn bản của 42 tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương ban hành có dấu hiệu “xé rào”, trái pháp luật, trong đó tập trung ở một số lĩnh vực như ưu đãi về thuế, các khoản thu từ đất; sử dụng ngân sách nhà nước để hỗ trợ các nhà đầu tư...

Đánh giá mức độ nghiêm trọng của tình trạng trên, đầu tháng 10-2005, Thủ tướng Chính phủ đã có Chỉ thị phê bình nghiêm khắc các bộ, ngành và địa phương chưa giải quyết được tình trạng các địa phương ban hành văn bản trái pháp luật, vì lợi ích cục bộ địa phương... Thủ tướng yêu cầu các bộ trưởng, lãnh đạo địa phương tổ chức tự kiểm tra và kiểm tra văn bản theo thẩm quyền, xử lý kịp thời đối với các văn bản có nội dung trái pháp luật trong quá trình kiểm tra; kịp thời kiến nghị, đề xuất việc sửa đổi, bổ sung, bãi bỏ hoặc thay thế những quy định trong các văn bản của cơ quan nhà nước cấp trên có mâu thuẫn chồng chéo hoặc không phù hợp với tình hình phát triển kinh tế, xã hội; áp dụng các biện pháp khắc phục hậu quả do việc ban hành và thực hiện văn bản trái pháp luật gây ra.