1. Hành vi cá nhân có nguy cơ cao

Một trong những hành vi cá nhân có nguy cơ cao của vị thành niên là hoạt động sinh hoạt tình dục trước hôn nhân. Từ trước những nǎm 1990 cho đến 1994, hoạt động tình dục trước hôn nhân hoàn toàn bị bỏ qua trong các nghiên cứu về sức khỏe sinh sản. Các chương trình kế hoạch hóa gia đình hoàn toàn không phục vụ cho nhóm đối tượng vị thành niên và chưa kết hôn. Cùng với sự chuyển đổi các dịch vụ kế hoạch hóa gia đình sang sức khỏe sinh sản, vị thành niên trở thành một trong những nhóm đối tượng phục vụ chính của chương trình. Sự phát triển về kinh tế, chất lượng chǎm sóc được cải thiện, chế độ dinh dưỡng tốt hơn là những nguyên nhân làm cho tuổi dậy thì của vị thành niên Việt Nam giảm xuống. Kết quả một số nghiên cứu cho thấy tuổi dậy thì nằm trong khoảng từ 13 đến 14 tuổi (N.Q.Anh và cộng sự, 1999; V.Q.Nhân và cộng sự, 1996). Tuy không thể đưa ra được mức giảm theo thời gian do không có những nghiên cứu tương tự ở thời gian trước, nhưng kết quả này cũng phù hợp với kết quả nghiên cứu về tuổi dậy thì ở nhiều nước trên thế giới. Tuổi dậy thì trung bình ở trong khoảng từ 12,5 tuổi ở những nước công nghiệp phát triển đến 15 tuổi ở những nước đang phát triển (Becker, 1993). Đồng thời với tuổi dậy thì giảm, xu hướng kết hôn ngày càng muộn hơn khiến cho giai đoạn từ khi bắt đầu dậy thì cho tới khi kết hôn ngày càng dài ra. Đó là một trong những thuận lợi cho nữ vị thành niên trong việc tiếp tục học tập và tǎng cơ hội kiếm được việc làm sau khi tốt nghiệp. Tuy nhiên, đó cũng là một trong những nguyên nhân làm tǎng tỷ lệ có sinh hoạt tình dục trước hôn nhân hiện nay. Theo kết quả của nghiên cứu về "Vị thành niên và biến đổi xã hội" (VASC'99) do Viện Xã hội học tiến hành cho thấy khoảng 10% nam vị thành niên và 5% nữ vị thành niên đã có sinh hoạt tình dục trước hôn nhân (Đ.N.Anh, 2000). Một nghiên cứu khác đưa ra tỷ lệ là 17% số nam và 2,6% số nữ chưa kết hôn đã có quan hệ tình dục (P.T.Anh và cộng sự, 1997). Những tỷ lệ này chỉ thấp hơn một số nước trong khu vực như Thái Lan, Philippin một chút. Điều này chứng tỏ việc vị thành niên có sinh hoạt tình dục trước hôn nhân đã là một hiện tượng xã hội. Càng ngày, vị thành niên càng tự do hơn trong quan hệ tình dục, dư luận và các chuẩn mực xã hội ngày càng bớt khe khắt hơn đối với hoạt động tình dục trước hôn nhân (T. Gammeltoft và cộng sự, 1999).

Một yếu tố quan trọng khác trong nhóm các hành vi có nguy cơ cao là sử dụng biện pháp tránh thai khi có sinh hoạt tình dục. Mặc dù các chương trình sức khỏe sinh sản ở Việt nam hiện nay đã cung cấp thông tin và các dịch vụ tránh thai đến nhóm đối tượng này, nhưng do nhiều yếu tố tác động, phần lớn vị thành niên thường không sử dụng các biện pháp tránh thai để tự bảo vệ mình, nhất là ở lần sinh hoạt tình dục đầu tiên. Kết quả nghiên cứu trong số 1603 sinh viên ở Hà Nội và thành phố Hồ Chí Minh cho thấy chỉ có 28% nam và 31,6% nữ có sử dụng tránh thai ở lần sinh hoạt tình dục đầu tiên và biện pháp phổ biến nhất là tính vòng kinh và xuất tinh ngoài (V.Q.Nhân và cộng sự, 1996). Kết quả của nghiên cứu VASC'99 cũng đưa ra tỷ lệ 41% thanh niên chưa kết hôn có hoạt động tình dục sử dụng biện pháp tránh thai (Đ.N.Anh, 2000). Mức độ sử dụng tránh thai cho thấy tình dục không an toàn là một vấn đề của vị thành niên hiện nay. Có nhiều lý do để giải thích cho không sử dụng tránh thai khi có sinh hoạt tình dục như thiếu hiểu biết về biện pháp tránh thai, những vấn đề của hệ thống cung ứng... Nhưng nổi bật hơn cả vẫn là nhận thức của đối tượng này trong việc tự bảo vệ mình còn rất mơ hồ (T. Gammeltoft và cộng sự, 1999).

2. Tác động của gia đình và cộng đồng

Môi trường mà vị thành niên trưởng thành có tác động rất lớn đến nguy cơ của mang thai vị thành niên. Những đứa trẻ thường xuyên sống trong đói nghèo, có trình độ học vấn thấp, thường xuyên hay phải thay đổi chỗ ở và gia đình tan vỡ thì xu hướng tham gia vào hoạt động tình dục sớm hơn và nguy cơ mang thai cao hơn những đứa trẻ khác (Kirby, 1997). Khi một gia đình không hạnh phúc thì điều đó đặc biệt ảnh hưởng đến tâm trạng của vị thành niên và môi trường xã hội không tốt sẽ là nhân tố tác động nhiều đến mang thai vị thành niên (N.T.Thơm và cộng sự, 1999). Đói nghèo cũng là một nhân tố tác động đến nguy cơ mang thai của nữ vị thành niên khi các em phải đi làm để kiếm sống và bị lạm dụng tình dục (N. X. Nghĩa và cộng sự, 1997). Vị thành niên vì những lý do nào đó mà phải bỏ học cũng có tỷ lệ mang thai cao hơn các em hiện đang đi học. Nghiên cứu VASC'99 cho thấy trong số các trường hợp đã có quan hệ tình dục, 43% em đã từng có thai ít nhất một lần. Tỷ lệ này là 51% trong số vị thành niên ngoài trường học, cao hơn rất nhiều so với chỉ 4% trong số còn đang đi học (Đ.N.Anh và cộng sự, 2000). Một nghiên cứu định tính khác đã tìm ra rằng việc lợi dụng tình dục ngày nay đang tǎng lên ở Việt Nam, hay nói cách khác, kinh tế thị trường đang can thiệp vào tất cả các mối quan hệ của con người, kể cả tình yêu, tình dục "bây giờ người ta lợi dụng nhau nhiều hơn bởi vì kinh tế thị trường đang phát triển. Nhu cầu của con người nhiều hơn, họ muốn có tiền và thanh niên Việt Nam có rất ít việc làm... vì thế họ phải khai thác nhau, những người yêu nhau, biết nhau, tất cả họ đều khai thác nhau" (T. Gammeltoft và cộng sự, 1999).

3. Giáo dục tình dục và thông tin đại chúng

Không khó khǎn trong việc tìm hiểu tại sao hoạt động tình dục vị thành niên lại thường dẫn đến có thai không mong muốn. Điều đó có liên quan đến chương trình giáo dục giới tính cho nhóm đối tượng này. Những vấn đề liên quan đến giới tính, đặc biệt là tình dục và mang thai còn tồn tại cho thấy đó là những vấn đề đặc trưng nổi bật trong xã hội hiện nay. Tại trường học, giáo dục về đạo đức chưa nhận được sự quan tâm đúng mức. Hơn nữa, đạo đức và nguyên tắc xử thế dạy ở trường học chưa có hiệu quả chống lại những khía cạnh bất lợi của cuộc sống ngoài xã hội mà vị thành niên được chứng kiến hàng ngày. Kết quả là phần lớn vị thành niên thiếu hiểu biết hoặc hiểu biết không đúng về những vấn đề cơ bản liên quan đến sinh sản. Một nghiên cứu KAP về sức khỏe sinh sản vị thành niên ở 1000 thanh thiếu niên thành phố Hải Phòng cho thấy chỉ có 41,6% biết rằng sau khi hành kinh thì người con gái có thể có thai ngay ở lần sinh hoạt tình dục đầu tiên và 25,7% trả lời đúng thời điểm thụ thai theo chu kỳ kinh (N.Q.Anh và cộng sự, 1999). Chính vì sự thiếu hiểu biết này là nguyên nhân dẫn đến việc mang thai ngoài ý muốn.

Những nghiên cứu về sức khỏe sinh sản vị thành niên đã được tiến hành tại Việt Nam đã cho thấy có rất nhiều yếu tố tác động đến hành vi tình dục và mang thai vị thành niên trong thời gian hiện nay. Tuy nhiên, trong báo cáo này, chúng tôi chỉ tập trung phân tích một số yếu tố có liên quan đến hành vi cá nhân, hoàn cảnh gia đình và cộng đồng cũng như những áp lực xã hội có ảnh hưởng đến mang thai vị thành niên. Như kết quả của nhiều báo cáo đã cho thấy, vị thành niên là nhóm đối tượng rất dễ chịu tác động của môi trường bên ngoài dẫn đến những hành vi có nguy cơ cao như tham gia vào hoạt động tình dục từ khi còn rất trẻ, không sử dụng tránh thai khi có sinh hoạt tình dục. Tỷ lệ có sinh hoạt tình dục trước hôn nhân không thấp hơn so với một số nước có điều kiện kinh tế và vǎn hóa tương tự. Tuy hiểu biết về các biện pháp tránh thai trong nhóm đối tượng này khá cao nhưng tỷ lệ sử dụng lại rất thấp mà một trong những nguyên nhân chính là quan niệm sai lầm về tình dục, tình yêu. Thêm vào đó, các yếu tố gia đình và cộng đồng cũng có tác động rất lớn đến mang thai vị thành niên. Tuy hiện tượng này xảy ra ở mọi hoàn cảnh gia đình, cộng đồng nhưng xu hướng xuất hiện cao hơn ở những gia đình nghèo, thường xuyên có bạo lực và gia đình tan vỡ cũng như ở những cộng đồng không ổn định. Cuối cùng, với tác động của nền kinh tế thị trường, một số tác động tiêu cực của các phương tiện thông tin đã trực tiếp tác động tới vị thành niên hiện nay.