Hai mươi năm sau trường hợp đầu tiên được phát hiện trên lâm sàng, AIDS đã trở thành căn bệnh tai hại nhất mà loài người từng đối mặt. Kể từ khi trận dịch bắt đầu, hiện nay đã có hơn 60 triệu người nhiễm HIV. HIV/AIDS là nguyên nhân gây tử vong hàng đầu ở Châu Phi dưới Sahara và đứng thứ 4 trên toàn thế giới. 

Toàn cầu

Cuối năm 2001, ước tính trên toàn cầu có 40 triệu người chung sống với HIV. Tại nhiều nước phát triển, đa số các trường hợp nhiễm mới là thanh niên, đặc biệt là nữ. Khoảng 1/3 số người bị HIV/AIDS ở độ tuổi 15-24 và hầu hết không biết mình đã bị nhiễm virus. Hàng triệu người không biết gì hoặc biết quá ít về HIV để tự bảo vệ mình.

Châu Á và Thái Bình Dương

- HIV/AIDS xuất hiện muộn ở châu á. Cho đến cuối các năm 1980, chưa nước nào trong khu vực có dịch lớn. Năm 1999, chỉ Campuchia, Myanmar và Thái Lan có các trận dịch đáng kể. Tình hình đó nay đang thay đổi nhanh chóng: năm 2001, có 1,07 triệu người lớn và trẻ em mới nhiễm HIV tại châu á và Thái Bình Dương, nâng tổng số người bị HIV/AIDS lên 7,1 triệu. Ðặc biệt đáng lo ngại là HIV/AIDS tăng lên đáng kể ở các nước đông dân nhất thế giới.

- Hành vi tình dục nguy cơ cao nhất ở châu á và Thái bình Dương là giao hợp không bảo vệ, dùng chung bơm kim tiêm và tình dục đồng giới nam. Song nhiễm virus không còn giới hạn ở nhóm hành vi nguy cơ cao nhất này nữa. ở nhiều nước đã có những trận dịch lớn bùng phát từ tỉ lệ nhiễm lúc đầu tương đối thấp trong nhóm nguy cơ cao, ví dụ trận dịch ở miền Bắc Thái Lan cuối các năm 1980 đầu những năm 1990 với hơn 10% nam thanh niên bị nhiễm trước khi chính phủ có nỗ lực ngăn ngừa.

HIV/AIDS ở nhóm mại dâm: trong thập kỷ vừa qua, số nam giới có quan hệ tình dục với gái mại dâm lên tới 5% - 20% ở các nước trong khu vực. Vì vậy, từ một số ít gái mại dâm lần đầu tiên bị nhiễm HIV từ khách mua dâm mà HIV không ngừng lây nhiễm cho số lớn khách chưa nhiễm bệnh, cuối cùng sẽ truyền virus cho vợ và bạn tình. Mặc dù các điều tra giám sát hành vi mới đây cho biết,  ở 11 trong số 15 nước châu á và các bang ấn độ, hơn 2/3 gái mại dâm đã dùng bao cao su cho khách; ở Bangladesh, Indonesia, Nepal và Philippin, gần một nửa số gái mại dâm đã dùng bao cao su.

HIV/AIDS ở nhóm tiêm chích ma túy: TạiMyanmar, Nepal, Thái Lan, Vân Nam (Trung Quốc) và Manipur (ấn độ), có tới 50% số người tiêm chích ma túy bị nhiễm HIV. 1/3 số người tiêm chích ma túy ở Việt Nam đã từng dùng chung bơm kim tiêm; trong khi 55% nam giới tiêm chích ma túy ở miền Bắc Bangladesh và 75% ở miền Trung đã dùng chung dụng cụ tiêm.

Tình hình ở một số nước trong khu vực

Trung Quốc: theo ước tính sơ bộ, có khoảng 600.000 người bị HIV/AIDS vào năm 2000. Cứ theo đà này, tổng số người bị HIV/AIDS sẽ vượt quá 1 triệu vào cuối năm 2001. Trong sáu tháng đầu năm 2001, số ca nhiễm HIV đã tăng 67,4% so với năm trước. Rõ rệt nhất là các vụ dịch nghiêm trọng ở Hà Nam, với khoảng mấy chục nghìn nông dân bị nhiễm từ đầu các năm 1990 do bán máu không theo đúng qui trình cho máu an toàn cơ bản.

Năm 2001, bảy tỉnh Trung Quốc có dịch HIV địa phương nghiêm trọng với tổng suất bệnh hơn 70% trong nhóm tiêm chích ma túy một số vùng như quận Yili ở Tân Cương và khu Ruili, Vân Nam. Chín tỉnh khác đang có nguy cơ dịch HIV trong nhóm tiêm chích ma túy vì tỉ lệ dùng chung bơm kim tiêm cao. Tại ít nhất ba tỉnh Vân Nam, Quảng Ðông, Quảng Tây cũng có dấu hiệu về dịch HIV lây do tình dục khác giới với tỉ lệ nhiễm HIV tới 4,6% (năm 1999 mới có 1,6%) ở Vân Nam; 10,7% (trước đây là 6%) ở Quảng Tây trong đối tượng gái mại dâm.

ấn độ: đất nước rộng lớn và đông dân này cũng đang phải đối mặt với thách thức tương tự. Cuối năm 2000, tổng bệnh suất HIV ở người lớn là dưới 1% (khoảng 3,86 triệu người bị HIV/AIDS), cao hơn bất kỳ nước nào khác ngoài Nam Phi. Thực tế, tổng bệnh suất trung bình HIV ở phụ nữ tại các khoa tiền sản còn cao hơn, tới 2%o ở bang Andhra Pradesh và vượt quá 1% ở năm bang khác (Karnataka, Maharashtra, Manifur, Nagaland và Tamil Nadu) và một vài thành phố lớn (Bangalore, Chennai, Hyderabad và Mumbai). Các trận dịch ở ấn độ cũng rất đa dạng ở từng bang và giữa các bang.

Indonesia: nước đông dân thứ 4 trên thế giới là một ví dụ về sự xẩy ra đột ngột của dịch HIV/AIDS. Sau hơn một thập kỷ có tỉ lệ HIV không đáng kể, hiện nước này đang có tỉ lệ nhiễm tăng nhanh trong nhóm tiêm chích ma túy và gái mại dâm; ở một số nơi có sự gia tăng nhiễm bệnh với hàm số mũ ở người cho máu. Nhiễm HIV trong nhóm tiêm chích ma túy trước kia không đáng kể,  thì từ 1999/2000 đã lên tới 15%. Thêm một năm nữa, 40% những người tiêm chích điều trị tại Jakarta đã nhiễm. Tại Bogor, tỉnh tây Java, 25% số người tiêm chích ma túy được thử đã nhiễm HIV, trong khi tù nhân nghiện ma túy bị giam ở Bali có tỉ lệ nhiễm là 53%.

Việt Nam: tương tự  ấn độ, Việt Nam là nước có tỉ lệ nhiễm bệnh tăng nhanh trong số khách mua dâm và gái mại dâm. Tại thành phố Hồ Chí Minh, tỉ lệ gái mại dâm nhiễm HIV tăng mạnh từ năm 1998 và đạt tới 20% năm 2000. Tại một số thành phố Việt Nam, 17% số nam giới tiêm chích ma túy có hoạt động tình dục không bảo vệ và ngày càng có nhiều bằng chứng cho thấy gái mại dâm Việt Nam tiêm chích ma túy.

Thái Lan: các chương trình dự phòng triệt để được tài trợ và hỗ trợ về chính trị được tăng cường từ đầu các năm 1990 đã làm giảm số người nhiễm mới HIV hằng năm xuống 30.000, mà ở thập kỷ trước là 140.000. Mặc dù ước tính có 700.000 người hiện đang chung sống với HIV, nhưng các nỗ lực phòng ngừa có thể ngăn chặn hàng triệu người nhiễm HIV; với 62 triệu dân và cứ 60 người có một người nhiễm HIV, AIDS đã trở thành nguyên nhân hàng đầu gây tử vong ở nước này. Hiện nay, sự lây nhiễm HIV giữa vợ chồng đã chiếm hơn một nửa số trường hợp mới nhiễm, hơn nữa, tỉ lệ nhiễm HIV đang tiếp tục gia tăng qua việc dùng chung bơm kim tiêm.

Biện pháp phòng ngừa

Các chương trình phòng ngừa trọng điểm, sớm và qui mô lớn, bao gồm nỗ lực nhằm vào nhóm hành vi nguy cơ cao và cả cộng động dân cư đã làm giảm tỉ lệ nhiễm ở nhóm nguy cơ cao và giảm khả năng lây lan ở nhóm dân cư nói chung.

- ở Campuchia, từ các năm 1994-95, hành vi nguy cơ cao ở nam giới đã giảm xuống và việc sử dụng bao cao su tăng liên tục từ cuối các năm 1990. Hiệu quả là tổng tỉ lệ HIV ở phụ nữ có thai giảm từ 3,2% năm 1997 xuống còn 2,3% cuối năm 2000.

- Cuối các năm 1980, Australia đã ngăn chặn được một trận dịch lớn trong nhóm người tiêm chích ma túy.

- ở Daka, Bangladesh, có dự án SHAKTI bao gồm thực hành tiêm an toàn, đổi bơm kim tiêm cho người tiêm chích ma túy, giáo dục tình dục an toàn và cấp bao cao su.

- Dự án IKLAS ở thủ đô Kuala Lumpur, Malaysia nhằm cung cấp các dịch vụ hỗ trợ đồng bộ cho người tiêm chích ma túy.

Cam kết quốc gia và quốc tế phòng chống HIV/AIDS

Khóa họp đặc biệt của Ðại Hội đồng Liên Hợp Quốc về HIV/AIDS diễn ra hồi tháng 7/2001 đã thiết lập một khuôn khổ trách nhiệm quốc gia và quốc tế đấu tranh chống dịch gồm các mục tiêu đã được từng chính phủ cam kết thực hiện:

- Giảm nhiễm HIV ở lứa tuổi 15-24 xuống 25% ở những nước bị nhiễm nhiều nhất vào năm 2005 và trên toàn cầu vào năm 2010,

- Ðến năm 2005, giảm tỉ lệ trẻ nhiễm HIV xuống 20% và năm 2010 giảm 50%,

- Ðến năm 2003, triển khai các chiến lược quốc gia củng cố hệ thống chăm sóc sức khỏe và các yếu tố ảnh hưởng đến việc cung cấp thuốc điều trị HIV, bao gồm phân phối tận nơi và giá cả hợp lý. Nhanh chóng thực hiện mọi nỗ lực để cung cấp trị liệu chuẩn tối đa chống HIV/AIDS, bao gồm liệu pháp kháng retrovirus nhằm giảm nguy cơ kháng thuốc.

- Ðến năm 2003 sẽ triển khai và đến 2005 sẽ thực thi những chiến lược quốc gia để hỗ trợ cho trẻ mồ côi và trẻ nhỏ bị nhiễm hoặc bị ảnh hưởng của HIV/AIDS,

- Ðến năm 2003 sẽ đề ra chiến lược nhằm vào những yếu tố thuận lợi nhiễm HIV, gồm chậm phát triển, mất an ninh kinh tế, nghèo đói, mất nữ quyền, thất học, bị xã hội ruồng bỏ, mù chữ, phân biệt đối xử, thiếu thông tin và/hoặc phương tiện tự bảo vệ, cũng như các kiểu bóc lột tình dục đối với phụ nữ và trẻ em.

- Năm 2003 sẽ triển khai những chiến lược đa phương nhằm vào tác động của HIV/AIDS ở từng cá nhân, gia đình, cộng đồng và quốc gia.

Ngoài ra, còn có những cam kết khác của nhiều tổ chức trên khắp thế giới; nhiều nguồn lực đang được huy động để nâng mức chi phí cho các nước có thu nhập thấp và trung bình lên mức cần thiết khoảng 7-10 tỉ USD/năm theo ước tính của UNAIDS. Quỹ toàn cầu do Tổng thư ký Liên Hợp Quốc Kofi Annan kêu gọi đã quyên góp được khoảng 1,5 tỉ USD. Ngân hàng Thế giới có kế hoạch về các khoản vay mới năm 2002 và 2003 cho phòng chống HIV/AIDS là hơn 400 triệu USD/năm. Nhiều nước đã tăng ngân sách quốc gia và một số nước nghèo nhất đã được nhận hoặc đang nhận khoản vay để chi cho phòng chống HIV/AIDS.p

V.B

Theo AIDS epidemic update 12/2001 (UNAIDS) và WHO